قدرت خدا
آیاتی وجود دارد که جابجایی ابرها و نزول باران و تقسیم آب‌ها به شور و شیرین را در حیطه قدرت خدا می‌داند. اما امروزه با دانش روز ابرها بارور شده و در جای دلخواه می‌بارند! آب شور تبدیل به شیرین می‌شود و …! آیا این پیشرفت‌ها، آن آیات را به چالش نمی‌کشد؟!
بررسی سیاست رسول خدا(ص) در قبال غیرمسلمانان
پس از تشکیل حکومت توسط رسول‌الله(ص) مسائل جدیدی مطرح شد که ازجمله آنها نحوه مواجهه و برخورد حکومت اسلامی با غیرمسلمانان بود. در این زمینه سه دیدگاه وجود دارد که اولی بر اصالت جنگ و دومی بر اصالت صلح و آخرین دیدگاه هم جنگ و هم صلح را در شرایطی می‌پذیرد. طبق این دیدگاه، هم جنگ‌طلبی افراطی و هم صلح به‌معنای سازش و استسلام محکوم است و تنها صلحی پذیرفته شده است که با رعایت حقوق متقابل طرفین و شرافتمندانه باشد. این دیدگاه جنگ را برای رفع موانعی مانند فتنه و ظلم تجویز می‌کند. سیره نبوی هم به‌خوبی نشانگر آن است که جنگ‌های آن حضرت جنبه دفاعی داشته و همچنین پیمان‌های متعدد پیامبر با غیرمسلمانان (مانند یهودیان مدینه، یهود فدک، حدیبیه) و پیشنهاد صلح به مشرکان در غزوه بدر توسط آن حضرت مؤید این دیدگاه است.
بررسی سیاست رسول خدا(صلی الله علیه وآله وسلم) در قبال غیرمسلمانان
پس از تشکیل حکومت توسط رسول‌الله(ص) مسائل جدیدی مطرح شد که ازجمله آنها نحوه مواجهه و برخورد حکومت اسلامی با غیرمسلمانان بود. در این زمینه سه دیدگاه وجود دارد که اولی بر اصالت جنگ و دومی بر اصالت صلح و آخرین دیدگاه هم جنگ و هم صلح را در شرایطی می‌پذیرد. طبق این دیدگاه، هم جنگ‌طلبی افراطی و هم صلح به‌معنای سازش و استسلام محکوم است و تنها صلحی پذیرفته شده است که با رعایت حقوق متقابل طرفین و شرافتمندانه باشد. این دیدگاه جنگ را برای رفع موانعی مانند فتنه و ظلم تجویز می‌کند. سیره نبوی هم به‌خوبی نشانگر آن است که جنگ‌های آن حضرت جنبه دفاعی داشته و همچنین پیمان‌های متعدد پیامبر با غیرمسلمانان (مانند یهودیان مدینه، یهود فدک، حدیبیه) و پیشنهاد صلح به مشرکان در غزوه بدر توسط آن حضرت مؤید این دیدگاه است.
خدا يا ناخدا؛ نگاهی به احاديث – نَزِّلُونا عَن الرُّبُوبِیّة
در منابع شیعی، از امامان معصوم حدیثی نقل شده است به این مضمون که «ما را خدا ندانید و هر چه خواستید در فضائل ما بگویید». این روایت علی‌رغم اینکه از سوی برخی جریان‌های فکری مورد انکار قرار گرفته و حدیثی ساختگی قلمداد گشته، دارای سندی معتبر و دلالتی مطابق با موازین دینی است. متن این روایت به الفاظ گوناگونی در میراث حدیثی شیعه وارد شده و مدلول آن در دو جهت خلاصه می‌شود؛ نفی غلو و تبیین دامنه‌ی مقامات اهل‌بیت علیهم السلام . این روایت، از سویی به مبارزه با افکار غالیانه پرداخته و از سوی دیگر به بلندی مقام و جایگاه امامان معصوم علیهم السلام اشاره دارد. نوشتار پیش رو پس از بررسی متنی و سندی این احادیث، به تبیین دلالت آن پرداخته و به اشکالاتی که بر آن وارد شده پاسخ می‌دهد.
بایسته‌های پژوهشی در حوزه عدل خدا
بر طبق نصوص دینی، خدای متعالی در عرصه‌های آفرینش، ربوبیت، تشریع و قانون‌گذاری و حسابرسی و جزای اعمال در روز قیامت، بر پایه عدل و حکمت کامل رفتار می‌کند. در برخی منابع حدیثی عدل در کنار توحید پایه دین شمرده شده است: ان اساس الدین التوحید و العدل. (التوحید، ص96)
عدل، نه تنها مستقلاً به عنوان یکی از اصول دین مطرح است، که اثبات دیگر اصول دین یعنی نبوت، امامت و معاد نیز به توحید و عدل وابسته است. چنان که علامه حلی بر این مطلب تصریح کرده است: «بدون عدل، چیزی از ادیان، تمام و قابل اثبات نیست.» (نهج الحق و کشف الصدق، ص 72)
شاید بر همین مبنا بوده که متکلمان امامیه در دوره‌های مختلف، مباحث عدل را در انگاره‌ای وسیع مطرح می‌کردند و مباحث افعال الهی را در آن مندرج می‌ساختند. برای نمونه در معروف‌ترین متن کلامی امامیه یعنی تجرید الاعتقاد (و پیرو آن کشف المراد) مباحث خداشناسی در سه فصل اثبات وجود خدا، صفات خدا و افعال خدا مطرح شده که فصل افعال الهی شامل مباحثی چون حسن و قبح عقلی، هدفمندی آفرینش، فاعلیت انسان و نفی جبر، اراده خدا و قضا و قدر، لطف و تکلیف است. طبق این رویکرد، عدل از حالت صفت الهی بودن بیرون رفته و حوزه گسترده‌تری را پوشش داده است. به نظر می‌رسد در برخی آثار متأخر به دلایلی همانند اعتباری شمردن حسن و قبح، مباحث عدل لاغرتر و ضعیف‌تر مطرح شده است. این امر و چالشهای پیش روی مقوله عدل، ضرورت مطالعه و مداقّه در حوزة عدل الهی را دو چندان می‌کند…
معرفی کتاب خدا، اختیار و شر
مسئله شر، به معنای عام یکی از مسائلی است که از گذشته تا حال، اندیشة آدمی را به خود مشغول داشته است. زندگی انسان، از آغاز با تلخی‌ها و ناکامی‌ها و شادی‌ها و کامیابی‌ها همراه و ممزوج بوده است، و این انسان دانست که حیات بدون شر و بدی و سراسر نیکی، آرزویی دست نیافتنی است.
تغاير علم خدا با مشيّت و اراده او
علم خدا از صفات ذات خداست و در قرآن و روايات اهل‌بيت : بر معرفت علم خداوند تأكيد شده است.
مشيّت و اراده خداوند از صفات فعل خداوند، و غير از علم و قدرت اوست. فلاسفه اراده خداوند را همان علم او به نظام احسن تعريف كرده و علم خدا را علّت صدور مخلوقات از ذات بارى تعالى مى‌دانند.
علّامه نمازى شاهرودى در كتاب مستدرك سفينة البحار ذيل مادّه عَلِمَ، به بررسى علم خداوند به عنوان صفت ذاتى، ازلى و ابدى بودن، با استناد به آيات و روايات پرداخته، و معتقد است خلقت بر اساس علم الهى است و به مشيّت و اراده اوست وتحقّق و عدم تحقّق معلومات،تأثيرى در علم خداوند ندارند و علم خداوند از معلوم بى‌نياز است و تغيير و تبديل و يا تعيين يك نظام تامّ امكانى در مخلوقات موجب تغيّر در علم خدا نمى‌شود.
مشيّت، فعل خدا و حادث است و مخلوقات به مشيّت او محقّق مى‌شوند. مشيّت و اراده به لحاظ معنا تقريباً مترادف و به معنى طلب كردن و خواستن است. فلاسفه معتقد به ذاتى بودن اراده خداوند هستند.
نگرشى نو به كذب و افترا بر خدا و رسول در حوزه حديث
كذب و افترا بر خدا و رسول بر نگرش ما نسبت به احاديث، اثرى مهم دارد. نويسنده، ابتدا معناى كذب و افترا، سپس زشتىِ كذب وافترا بر خدا و رسول و اقسام آنها، به ويژه انكار وحيانى بودن دين را بررسى كرده و نتيجه مى‌گيرد كه احتمال صدق حديث مانع از ردّ حديث مى‌شود.
مروری بر احادیث معرفت خدا (1)
شمارى از روايات پيامبر و امامان معصومعليهم السلام، راه معرفت خدا را منحصر در آن دانستهاند كه خدا، خودش را به بشر معرّفى كند. نويسنده، در اين گفتار، ابتدا چهارده حديث در اين موضوع نقل مىكند و به توضيح آنها مىپردازد. پس از آن، نُه نتيجه در بحث توحيد، از آن احاديث مى‌گيرد. آنگاه، به يك حديث مهمّ در اين باب – همراه با ترجمه و توضيح آن و كلام علامه طباطبايى – اشاره مىكند. در پايان، چهار حديث را كه ظاهراً با موضوع اصلى مقاله تعارض دارند، بررسى مىكند و نتيجه مى‌گيرد كه هيچكدام از آنها با مدّعاى اصلى نويسنده – يعنى انحصار معرفت خدا به معرّفى خودش به بشر – تعارض ندارد.
دعا پیوند انسان با خدا
نگارنده در اين گفتار، دعا را از نظر بعضى دانشمندان لغت، آيةالله ميرزا مهدى اصفهانى و آيةالله ميرزا محمدباقر ملكى ميانجى معنا كرده است. سپس به اهميت دعا از ديدگاه قرآن و روايات اشاره مىكند، كه وسيله تقرب به درگاه خدا و يادآورى انسان به فقر و نيازمندى ذاتى او است. ارتباط دعا با گرفتارىها و شدايد، و پيوند دعا با بَداء ـ كه يكى از مهمترين آموزه هاى توحيد در قرآن و بيان ائمه اطهار: است ـ نيز مورد بحث قرار می گيرد.
معرفت و هدايت، فعل خداست ديدگاه هاى دانشمندان شيعه
آيا معرفت خداوند سبحان، نظرى و اكتسابى است يا بديهى و ضرورى؟ اين معرفت، فعل خداوند است يا محصول درك عقلى انسان؟ نگارنده در اين گفتار، پاسخ اين پرسشها را از سخنان بيست تن از عالمان شيعهى اماميّه استخراج كرده و به نقل و نقد و بررسى آنها پرداخته است. گفتار اين عالمان، به ترتيب زمانى ـ از قرن سوم تا پانزدهم هجرى قمرىـ مرتّب شده است. در اين مقاله، سخنان برخى از بزرگان شيعهى اماميّه مانند ابراهيم نوبختى، شيخ مفيد، سيّد مرتضى، شيخ طوسى، ابوالصّلاح حلبى، علّا مه حلّى، ابنميثم بحرانى، محقّق حلّى، شهيد اوّل، شهيد ثانى، ملّا صالح مازندرانى، شيخ مرتضى انصارى، آقا ضياء عراقى و آيت‌الله سيّد ابوالقاسم خويى مرور شده است.
مروری بر احادیث معرفت خدا (4)
نويسنده در اين گفتار، نظرات برخى از محدّثان، فقيهان و انديشمندان قرن پانزدهم شيعه را در باب احاديث معرفةالله، به ترتيب زمان، نقل و نقد و بررسى میكند. علاوه بر جمعى از عالمان معاصر مانند حضرات آيات وحيد خراسانى، صافى گلپايگانى، مكارم شيرازى و…
مصباح يزدى، ديدگاه هاى برخى ديگر از دانشمندان اخير مانند آيت‌الله شيخ محمّدباقر ملكى ميانجى، آيت‌الله شيخ حسنعلى مرواريد، شيخ على محدّث خراسانى و شيخ اسماعيل معتمد خراسانى نيز نقل و نقد و بررسى می شود. از آنجا كه اين مقاله در ادامه ى گفتارهاى ديگر نويسنده در شماره هاى 6 تا 9 سفينه آمده، در اين گفتار، تمام اقوالِ نقل شده در معناى معرفةالله بالله را در ضمن سه قول، خلاصه كرده است.
مروری بر احادیث معرف خدا (3)
نويسنده در اين گفتار، نظرات برخى از عالمان بزرگ شيعه را در باب احاديث معرفة الله، نقل و نقد و بررسى می كند: سيد حسن حسينى لواسانى، شيخ مجتبى قزوينى، مرتضى مطهرى، سيد محمد حسين طباطبايى، سيد هاشم حسينى تهرانى، شيخ على نمازى شاهرودى، ميرزا محمد حفيظى، ميرزا جواد تهرانى و استاد محمّدتقى جعفرى. اين گفتار، در ادامه گفتار پيشين نويسنده (در شماره 8 سفينه) مي‌آيد.
بررسی چند دیدگاه در باب صفات خدا
نويسنده در اين گفتار، سه بحث درباره صفات الهى مطرح مىكند و به نقد و بررسى آنها می پردازد: ديدگاه حكمت متعاليه، ديدگاه پيروان مولى رجبعلى تبريزى و قاضى سعيد قمى، ديدگاه متكلّمان. بحث دوم، حجمى نسبتآ مبسوط به خود اختصاص داده، و نويسنده مقاله در خلال آن، چندين روايت را مشروح و توضيح داده است.
به علاوه، در ضمن اين مقاله، برخى از گفتههاى عالمان ديگر همچون ملاصدرا، مولى رجبعلى تبريزى، قاضى سعيد قمى، شيخ محمد تقى آملى، شيخ محمدباقر ملكى ميانجى، ميرزا ابوالحسن شعرانى نقد و بررسى شده است.