طرح اندیشه مهدویت از سوی امام باقر علیه السلام
اين نوشتار در ادامه مقالات گذشته و تأملی در چگونگي طرح آموزه‌های مهدويت از سوي امام باقر (ع) و کيفيت ارائه معارف مهدوي از سوي ايشان است؛ بياناتي که با توجه به اهداف کلي دعوت ديني، فرصت ويژه صادقين (ع) در آموزش معارف ديني، نيازهاي عصر سقوط امويان و ظهور عباسيان شکل گرفته است. بررسي محورهاي مورد تأکید در اين بيانات و تأمل در نسبت آن‌ها با اهداف کلي و نيازهاي هر عصر می‌تواند از یک‌سو طرح کلاني را نشان دهد که در اين شکل از تعليم و تربيت تعقيب شده است و از سوي ديگر، تأثیر تربيتي و اخلاقي هر يک از آموزه‌های مهدوي را نمایان‌تر کند. اين پژوهش بر تحليل محتوايي روايات صادره از امام باقر (ع) تکيه دارد و می‌کوشد با توجه به شرايط عصر صدور، آثار آموزه‌های مهدوي بر شيعيان را معلوم نمايد؛ ازاین‌رو با تعيين محورهاي مورد تأکید در سخنان آن امام، همراه با ارائه نمونه‌ای از آن و تأمل در نسبت اين سخنان با شرايط مخاطبان، تلاش دارد به حکمت و جهت طرح هر يک از آموزه‌ها دست يابد. ارائه نمونه از سخنان امام باقر (ع) در اين نوشتار با توجه به توضيحات مقالات پيشين، محدودتر بوده و کثرت روايات آن حضرت ما را ناچار از گزارش کليات و پرهيز از ذکر جزئيات کرده است. از پیش‌فرض‌ها و روش‌های اين مجموعه مقالات، پیش‌تر در نوشتاري ديگر گفت‌وگو کرده‌ایم. مقاله حاضر، روشنگر اين سخن است که تعليم آموزه‌های مهدوي در اين برهه از تاريخ ائمه (ع) افزون بر ارائه معارف مهدوي و آخرالزماني به نکاتي مهم در تربيت مخاطبان توجه دارد و نوعي زمینه‌سازی براي جلوگيري از آفات بحث مهدويت و جلوگيري از انحرافات را متناسب با عصر ائمه نخستين دنبال می‌کند.
گذری بر اسرار تولد حضرت زهرا سلام الله علیها
در اين نوشتار سعي شده به اسرار و رازهاي تولد بانوي دوعالم، حضرت فاطمه زهرا (س)، از دريچه روايات معـصومان (س) نگاه شـود. اين مقاله مشتمـل بر دو بـخش می‌باشد. بخـش اول: اسرار قبل از تولد تا زمان تولد (شامل 7 نكته) و بخش دوم: اسرار، كيفيت و نكات مربوط به حين تولد (شامل 9 نكته). بنا بر اهميت و نقش «درخت طوبي» در زمان تولد و ازدواج حضرت فاطمه (س) توضيح مختصري در مورد اين درخت و ارتباط آن با صديقه طاهره در پایان بخش اول آورده شده است.
زنان راوی حضرت زهرا سلام الله علیها
این مقاله به بررسی زنانی که راوی وقایع و… پیرامون حضرت زهرا سلام الله علیها پرداخته است.
اسرار وجودی حضرت زهرا سلام الله علیها
جايگاه زن در عالم وجود از منظر عرفان اسلامي به‌عنوان شاهكار خلقت و مظهر قابليت و فاعليت خداوند مطرح‌شده است. در اين ميان سيده زنان عالم، صديقه کبرا (س)، مظهر اتم و اكمل قابليت و فاعليت الهي است. تعينات علمي و استعدادها توسط نور وجودي ايشان، تحقق و ظهور پیداکرده و به فعليت می‌رسد. لذا محور اصلي سير كمالي عبودي، در رضاي فاطمه (س) و محبت به او و اهل‌بیت (ع) است و وصول به مقام توحيد و سير صحيح الي الله بدون ولايت ايشان ممكن نيست و این‌همه راز الگوپذيري شيعه است.
هماهنگي در اخبار فدک
قضیه‌ی فدك از فرازهاي مهم تاريخي است كه چندوچون آن همواره ميان علماي شيعه و اهل سنت مورد اختلاف‌نظر بوده و بحث‌های فراوان را به خود اختصاص داده است. يك عامل مهم در اختلاف‌نظرها، ابهام‌ها و تعارض‌هایی است كه در اخبار فدك ديده می‌شود. نويسنده در اين مقاله كوشيده است، تعارض و ابهام‌ها را بدون در نظر گرفتن سند روايات فدك، برطرف سازد.
توریث انبیاء
فدک دهی یهودی‌نشین بود که در سال هفت هجری بنا بر مصالحه اهل آن با پیامبر اسلام (ص) نصف آن در اختیار آن حضرت قرار گرفت و چون از موارد فیء محسوب می‌شد، رسول خدا آن را به فاطمه زهرا (س) بخشیدند و تا زمان خلیفه اول در تصرف ایشان بود. پس از رحلت پیامبر (ص) با تمسک به خبر «نحن معاشرالانبیاء لانورث ما ترکناه صدقه» (ما پیامبران ارثی نمی‌گذاریم؛ هر چه ترک کرده‌ایم، صدقه است)، آن را از فاطمه (س) گرفته و جزء بیت‌المال قرارش دادند. به نظر می‌رسد، تمسک به این خبر و محروم کردن دختر پیامبر از ارث پدر از چند جهت مخدوش و مردود می‌باشد. با آیات صریح قرآن منافات دارد؛ سند این روایت که راوی آن تنها خلیفه اول است قابل‌اعتماد نیست؛ احتمال‌هایی در خصوص متن خبر مطرح است که از تمسک به آن بر عدم توریث انبیاء: ممانعت می‌کند.
بررسی مسئله ملک فدک با رویکرد فقهی – حقوقی
با مروری کوتاه بر خطبه‌ها و کلمات باقی‌مانده از یگانه دختر پیامبر (ص) درمی‌یابیم که پاره‌ای از اندیشه‌های فکری و سیاسی شیعه، اولین بار توسط حضرت فاطمه (س) مطرح شد، به‌رغم آنکه عمر آن بزرگوار کوتاه بود و زمینه مناسبی برای نشان دادن آثار تفکرات خویش نداشت. آن حضرت در اولین خطبه‌ای که بعد از جریان سقیفه بنی ساعده به بهانه غصب فدک در مسجد مدینه و دفاع آن حضرت از حضرت علی (ع) ایراد فرموده‌اند، بین افکار و اعتقادی که باعث به وجود آمدن سقیفه شدند و تفکر و راه اهل‌بیت (ع) تمیز داد و با انحراف ایجادشده برخورد کرد. در مقاله سعی بر این است که عمل آن بزرگوار را در مورد پس گرفتن ملک غصب شده فدک به‌طور خلاصه بررسی و علت پافشاری حضرتش در این مورد بیان شود.
نگاهی دوباره به مسأله امّی بودن پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله
مسئله «امی بودن» پیامبر اکرم (ص) و اینکه واژه «امی» به چه معناست، موضوع مقاله حاضر است. شکی نیست که قرآن کریم به‌صراحت استمرار خواندن و نوشتن آن حضرت را پیش از بعثت نفی کرده است. همچنین در اینکه پیامبر اکرم (ص) امی بوده‌اند اختلافی نیست، اما آیا امی بودن ایشان به معنای بی‌سوادی است؟ در این پژوهش با بررسی ریشه لغوی این واژه، آیات، برخی روایات و متون تاریخی نتیجه گرفته‌شده اینکه غالب مفسران واژه «امی» را که صفت پیامبر اکرم (ص) است، به معنای «ناخوانا و نانویسا» یا «بی‌سواد» دانسته‌اند، وجهی ندارد و حداقل قرآن کریم این صفت را برای نبی مکرم اسلام (ص) به چنین معنایی به کار نبرده است بلکه به معنای اهل ام‌القری یا مکه است.
موقعیت‌شناسی زنان در دعوت پیامبر صلی الله علیه و آله
با بررسی فرهنگ زمان نزول اسلام و رفتار برخاسته از جهل و نادانی، آثار تحقیر و تقبیح آن را در مورد زنان مشاهده می‌کنیم و ضرورت یک انقلاب فرهنگی را احساس می‌نماییم. رسول گرامی اسلام (ص) اصلاحات فرهنگی، اجتماعی و…خود را، که از پشتوانه‌ی وحیانی برخوردار بود، در تمامی عرصه‌ها به بهترین شکل ممکن، در مدت کوتاهی، به منصه‌ی ظهور رساند؛ به‌ویژه در مورد زنان که آن‌ها را از بحران هویت، امنیت، اخلاق، خانواده، اجتماع و…رهایی بخشید و طرز تلقی مردم آن زمان را در مورد این قشر مظلوم تغییر داد. در رویکرد نبی مکرم اسلام (ص) زن دارای شخصیت والای انسانی است که در خانواده از مقام و منزلت ویژه‌ای برخوردار است، ضمن اینکه پایگاه اجتماعی، سیاسی، فرهنگی و اقتصادی وی باید محترم شمرده شود. در ادبیات اسلام زن و مرد، همانند دو سیاره گرد هم در مدار خود در گردش‌اند و تقسیم مسؤولیت‌ها مایه‌ی برتری و یا فروتری نیست، بلکه کمال هر شخص در حوزه‌ی وظایف محوله‌اش بروز می‌کند.
صفر و سفر؛ نگاهی دیگر به تاریخ وفات پیامبر صلی الله علیه و آله
در این پژوهش، ابتدا آرای مورخان در باب روز و ماه وفات رسول اکرم (ص) و سلم، بر اساس تقدم و تأخر ارائه می‌شود و سپس با یادکرد دیدگاه اهل تسنن و تشیع در این زمینه و بررسی «وقایع هفت‌گانه» مؤثر در تعیین وفات و دقت در اقوال (با توجه به «مسلمات خاصه و عامه» و رسم جدول زمان‌شمار) سخن به این نکته منتهی می‌شود که قول وفات در «ربیع‌الاول» قطعی است و در میان دیدگاه‌های سه‌گانه در این ماه (اول، دوم و دوازدهم ربیع‌الاول) تاریخ وفات در «دوم ربیع‌الاول» را با قطعیات تاریخی دو طرف نزدیک‌تر می‌بیند. سپس روایت: «هرکه مرا به رفتن ماه صفر بشارت دهد او را به بهشت مژده دهم» ازنظر فقه الحدیث بررسی می‌گردد و آن را از «موضوعات» می‌شمارد. در پایان به این امر اشاره شده است که چرا شیعه، روایت 28 صفر را به‌عنوان تاریخ وفات پیامبر (ص) پذیرفته است و نشان می‌دهیم که این قضیه از ابتکارات «صفویان» بوده است.
تحلیل و بررسی نبوت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله پیش از بعثت
چگونگی زندگانی پیامبر اکرم (ص) پیش از بعثت، از زمینه‌های موردتوجه از دیدگاه تاریخی کلامی و روایی است. دقت نظر در شواهد مبنی بر آگاهی‌های غیبی پیامبر اکرم (ص) در این دوران و روند زندگی اعتقادی ایشان و کاوش در تفاوت‌های طرح‌شده میان دو مفهوم نبوت و رسالت، می‌تواند مؤیدی بر این دیدگاه باشد که پیامبر اکرم (ص) در دوران قبل از بعثت از مراتبی از نبوت برخوردار بود. استخراج دیدگاهی جامع درباره تفاوت میان دو مقام نبوت و رسالت و ارائه تعریف صحیحی از نبوت به‌عنوان مبنای پژوهش، نخستین گام در جهت بررسی فرضیة مقاله حاضر به شمار می‌رود. گام بعدی استخراج شواهدی است که بر این آگاهی‌های غیبی و روابط با ملک دلالت می‌کند. کندوکاو در سیرة پیامبر اکرم (ص) و بررسی احتمالات گوناگون درباره شریعت ایشان، حاکی از آن است که در دوران پیش از بعثت، آئین خود را از طریق ارتباط با عالم غیب دریافت می‌کرده است.
بررسی تاریخی آیه مباهله و بازتاب‌های کلامی آن
آیه مباهله از جنجالی‌ترین آیات قرآن کریم است. سنت مباهله از دیرباز در بین اقوام سامی رواج داشته و افزون بر قرآن در کتاب‌های مقدس دیگر نیز به مواردی از آن اشاره شده است. مباهله مذکور در قرآن، به ماجرای گفتگو و مناظره مسیحیان «نجران» با پیامبر (ص) اختصاص دارد که سرانجام، به دلیل امتناع مسیحیان از پذیرش دعوت پیامبر (ص) طرفین توافق کردند دست به مباهله زنند و از خدا بخواهند راستگو را از دروغگو تمایز دهد. این مباهله در میانه راه به دلیل امتناع مسیحیان متوقف شد و به انجام نرسید؛ اما همراهی اهل‌بیت پیامبر (ص) با ایشان در این حادثه، زمینه گسترده‌ای برای مجادلات کلامی بین فرق و مذاهب اسلامی پدید آورده است. بیشتر مفسران از این آیه برای اثبات فضیلت اهل‌بیت (ع) استفاده کرده‌اند و شیعه، علاوه بر آن، از این آیه برای اثبات معتقدات دیگری چون عصمت و امامت بلافصل امام علی (ع) استفاده کرده است. در این مقاله، به بررسی دیدگاه‌های کلامی پیرامون آیه مباهله پرداخته شده است. ابتدا واژه مباهله از نظر لغوی و اصطلاحی تعریف شده است، سپس ماجرای تاریخی مباهله پیامبر (ص) با مسیحیان نجران از منابع تاریخی و اسباب نزول گزارش شده است. در بخش اصلی مقاله، به برداشت‌های کلامی از آیه مباهله در اثبات افضلیت اهل‌بیت (ع) و اولویت امام علی (ع) به خلافت، از نظر شیعه پرداخته شده و دیدگاه‌های رقیب نیز گزارش و بررسی شده است.
بازخوانی امی بودن پیامبر اسلام صلی الله عیله و آله
در موضوع توانمندی رسول خدا (ص) بر خواندن و نوشتن یا عدم توانایی آن حضرت، از دیرباز اختلاف‌نظر بوده است. بسیاری گفته‌اند آن حضرت تا پایان عمر خواندن و نوشتن نمی‌دانسته است. این کسان برای اثبات ادعای خود به واژه‌امی و امیین استدلال کرده‌اند که در فرهنگ لغت به فرد بی‌سواد معنی شده و در قرآن درباره پیامبر (ص) به‌کاررفته است و صلح حدیبیه را دلیل آورده‌اند. استدلال این کسان از چند جهت باطل است. در برابر این‌ها افرادی بر این باورند که رسول خدا (ص) می‌توانسته بخواند و بنویسد و دلایلی آورده‌اند. به موضوع امی -بودن رسول خدا (ص) می‌توان از منظر مقام معنوی و حقیقت وجودی آن حضرت، آیات، روایات، عقل و جریان طبیعی نگریست. کندوکاو در آیات قرآن و روایات و بررسی‌های عقلانی ثابت می‌کند که آن حضرت می‌توانسته بخواند و بنویسد.
یاد خدا در سیره نظامی رسول خدا صلی الله علیه و آله، امیرمؤمنان علی علیه السلام و امام حسین علیه السلام
پژوهش در سیره معصومان (ع) برای معرفی آن اسوه‌های حقیقی به جامعه، ضروری است. سیره آن بزرگواران را می‌توان در ابعاد فردی، اجتماعی، سیاسی و فرهنگی بررسی کرد. یکی از محورهای سیره معصومان (ع)، سیره نظامی آن بزرگواران است که ابعاد مختلفی دارد. یک بعد آن توجه به خدا و استمداد از او در تمام شرایط نظامی است. در این نوشتار ابعاد سیره معصومان (ع) در این موضوع بررسی‌شده است. بدین منظور پس از جمع‌آوری نمونه‌های فراوانی از سیره آن بزرگواران به دسته‌بندی و تجزیه‌وتحلیل آن پرداخته شد. درروش آن بزرگواران توجه به خداوند، استمداد از او و توجه دادن دیگران به این امر، در تمام شرایط نظامی اعم از آماده‌سازی سپاه، سختی‌های میدان جنگ، شکست‌ها، پیروزی‌ها و مقابله با توطئه‌ها و فتنه‌ها، بسیار پررنگ و برجسته است.