همانطور كه پيش از اين بيان شد هر يك از زن و مرد براى اداره بهتر زندگى و تأمين آسايش و حفظ
كيان خانواده، متناسب و هماهنگ با ساختار وجودى خود مسئوليّت ها و وظايفى بر عهده دارند كه برخى از آنها وظايف حقوقى و برخى ديگر به دليل ماهيت عاطفى و رفتارى پيوند زناشويى، وظايف اخلاقى به شمار مى آيند. برخى از اين وظايف و مسئوليت ها كه از وظايف اختصاصى مرد نسبت به همسر و فرزندانش مى باشد، عبارتند از:
1 – سرپرستى خانواده
خانواده يك واحد كوچك اجتماعى است كه بايد مديريت و سرپرست واحدى داشته باشد؛ زيرا سرپرست بودن زن و مرد به طور مشترك، كارساز نخواهد بود، در نتيجه يكى از زن و مرد بايد رئيس و سرپرست و ديگرى معاون و تحت نظارت او باشد.
قرآن و اسلام بر اساس آيه «الرِّجالُ قَوّامُونَ عَلَى النِّساءِ بِما فَضَّلَ اللّهُ بَعْضَهُمْ عَلى بَعْضٍ وَ بِما أَنْفَقُوا مِنْ أَمْوالِهِمْ»؛[1] «مردان سرپرست زنان هستند به خاطر مزيت هايى كه خداوند براى بعضى نسبت به بعضى ديگر قرار داده است و به خاطر آنكه از اموال شان براى آنان هزينه مى نمايند»، مردان را به عنوان سرپرست و مدير خانواده معرّفى مى نمايد.
موقعيت سرپرستى مرد بر خانواده، به سبب وجود ويژگى هايى در مرد است؛ مانند برترى دورانديشى مرد بر نيروى عاطفه و احساسات در حالى كه زن سرشار از عاطفه است و برترى قدرت بدنى و نيروى جسمى كه هم بتواند كارهاى سنگين و اجرايى را بيشتر برعهده بگيرد و هم از حريم خانواده خود دفاع كند.
به علاوه مرد در برابر پرداخت هزينه هاى زندگى، حق مديريت نيز به او داده شده است.[2] امام صادق عليه السلام فرمود: «سرپرستى خانواده، از سعادت مرد است».[3]
البته بايد دانست؛ مديريت و سرپرستى مرد در خانواده به معناى مردسالارى و اجبار و تحميل نيست، بلكه به گونه اى مسئوليّت خود را ايفا كند كه به رشد مسائل اخلاقى و معنوى خانواده كمك كند و از ناهنجارى ها جلوگيرى كند. قرآن كريم مى فرمايد:
«يا اَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا قُوا اَنْفُسَكُمْ وَ اَهْليكُمْ ناراً وَ قُودُهَا النّاسُ وَ الْحِجارَةُ»؛[4] «اى كسانى كه ايمان آورده ايد! خود و خانواده خويش را از آتشى كه هيزم آن انسان ها و سنگ هاست، نگه داريد».
2 – تأمين و توسعه زندگى
بر اساس تعاليم اسلام مخارج اقتصادى خانواده بر عهده مرد است و زن در امور اقتصادى خانواده مسئوليتى ندارد، هر چند درآمد زيادى داشته باشد.
مصاديق نفقه نيز عبارت است از تهيه مسكن، لباس، غذا و امكانات زندگى كه به طور متعارف با وضعيت زن متناسب باشد.[5]
همچنين فراهم نمودن وضع اقتصادى بهتر و شرايط رفاهى بيشتر براى همسر و فرزندان از امور بسيار نيكو و پسنديده در زندگى خانوادگى است.
امام سجاد عليه السلام نيز فرمودند: «خداوند از كسى بيشتر خشنود است كه بر خانواده اش توسعه دهد».[6]
مردى كه با داشتن قدرت مالى، به تهيّه امكانات مناسب زندگى و تنوّع و فراخىِ آن براى همسر و اهل خانه اقدام نكند، خوشى و آسايش را از خانواده سلب نموده و زمينه بدبينى و بيزارى از او فراهم مى شود.
حضرت رضا عليه السلام در اين زمينه فرمود: «شايسته است كه مرد بر خانواده اش توسعه دهد، تا آنان آرزوى مرگ او را نكنند».[7]
3 – تأمين امنيت خانواده
تلاش براى حفظ امنيت مالى، جانى و ناموسى همسر و فرزندان از وظايف مرد است؛ زيرا خداوند سرپرستى زن را بر عهده مرد قرار داده و از او خواسته است تا از وى نگهدارى كند.
پيامبر گرامى اسلام صلى الله عليه و آله فرموده اند: «كسى كه در راه دفاع از اهل و عيال خود كشته شود، شهيد است».[8]
4 – تأمين نيازهاى عاطفى خانواده
لازمه شادابى و نشاط روانى زن اين است كه خود را محبوب همسر يافته و از عشق و علاقه او نسبت به خود مطمئن باشد؛ همين اعتماد و اطمينان، امنيت خاطر زن را تأمين كرده و به آرامش درونى او مى افزايد؛ زيرا اگر زن در مورد محبت و علاقه همسرش نسبت به خود ترديد كند، احساس درماندگى و ناتوانى عاطفى به او دست داده و از اينكه نتوانسته عواطف شوهر را به سوى خود جلب كند، احساس شكست مى كند.
در اين ميان بايد توجّه داشت كه زن به دليل ويژگى هاى خاصى، اغلب نمى تواند به طور مستقيم از بى مهرى يا كم توجّهى شوهر نسبت به خود گلايه كند؛ گويى اين كار را يا در شأن خود نمى داند و يا آن را مايه تحقير خود و چه بسا مايه تحقير شوهر مى داند؛ بنابراين يكى از مهم ترين وظايف اخلاقى مرد اين است كه از راه هاى مختلف نظير گفتار، هديه دادن و… همسر خود را از محبتى كه به او دارد، آگاه سازد.
پيامبر گرامى اسلام حضرت محمد صلى الله عليه و آله مى فرمايند: «با زنان مهربانى كنيد و دل هايشان را به دست آوريد تا با شما همراهى كنند و هرگز آنان را مجبور و خشمگين نكنيد».[9]
ايشان همچنين فرمودند: «اگر مردى به همسرش بگويد «دوستت دارم» هرگز از قلب او خارج نمى شود».[10]
امام على عليه السلام نيز درباره آثار هديه مى فرمايند: «هديه دادن باعث جلب دوستى و محبت بين افراد مى شود».[11]
5 – مشورت با همسر
استبداد رأى مرد به ويژه در مسائل مربوط به زندگى مشترك، او را گرفتار اشتباهات بزرگ مى نمايد، از سوى ديگر تصميم گيرى هاى يك جانبه از طرف مرد، بدون مشورت با همسر به روحيه همكارى اعضاى خانواده آسيب مى رساند. البته كشاندن مشكلات و سود و زيان هاى بيرون از خانه به داخل خانه لطافت روحى و نشاط عاطفى در ميان اعضاى خانواده را تحت الشعاع قرار مى دهد و در اين گونه موارد مشورت با همسر و فرزندان مناسب نيست. اما درباره نيازهاى خانه و خانواده، مشورت خواهى از همسر جايگاه شخصيت او را تأييد نموده و به نوعى اعلام مى شود: «تو مورد اعتماد من هستى». در اين صورت زن خانواده نيز با شوهر خود احساس همبستگى مى نمايد و اگر هم تصميمى اشتباه گرفته شد هر دو خود را مسئول وضع پيش آمده دانسته و مى كوشند آثار منفى آن را كم كنند.
6 – مدارا، عفو و گذشت
خانواده كانون انس و الفت است و بر اساس محبّت و مودّت بنا شده است؛ بنابراين التزام به مدارا در رابطه با همسر و گذشت از غفلت و خطاى وى يكى از ضروريات زندگى مشترك است؛ زيرا انسان ها به سبب انسان بودن از خطا و اشتباه مصون نيستند و اگر اين دستور اخلاقى رعايت نگردد چه بسا زندگى مشترك با مشكلاتى مواجه گردد.
لقمان حكيم در فرازى از سخنان خود مى فرمايد: «سه دسته اند كه بايستى با آنان مدارا نمود: حاكم چيره و مسلط، زن و بيمار».[12]
امام على عليه السلام مى فرمايند: «فدارها عَلى كلّ حالٍ وَ أَحسِنِ الصُّحَبةَ لها فيصْفُوَ عَيْشك»؛[13] «هميشه و در همه حال با همسرت مدارا كن و با او به نيكى معاشرت نما تا زندگيت باصفا و فشادمان گردد».
محبت و مدارا با همسر علاوه بر آنكه باعث استحكام بنيان خانواده مى گردد، به فرزندان نيز روش صحيح زندگى و آداب برخورد با ديگران را مى آموزد.
پيامبر گرامى اسلام صلى الله عليه و آله فرمودند: «اگر مردى بر بدخلقى زنش صبر كند خداوند پاداشى كه به حضرت داود عليه السلام داد به او مى دهد».[14]
7 – كمك كردن در كارهاى خانه
براى اينكه كانون خانواده گرم نگه داشته شود بايد در سختى هاى زندگى همكارى شود. كمك كردن مرد به همسر در انجام كارهاى خانه، نشانه صميميت، محبّت و احترام به همسر است، به طورى كه اسلام براى كار كردن مرد در خانه پاداش فراوانى قائل است.
پيامبر گرامى اسلام صلى الله عليه و آله فرمودند: «لاَ يَخْدُمُ الْعِيَالَ إِلاَّ صِدِّيقٌ أَوْ شَهِيدٌ أَوْ رَجُلٌ يُرِيدُ اللَّهُ بِهِ خَيْرَ الدُّنْيَا وَ الآْخِرَةِ»؛[15] «به همسر و خانواده خدمت نمى كند، مگر شخص صديق و درستكار و يا شهيد و يا مردى كه خداوند متعال خير دنيا و آخرت را برايش خواسته باشد».
منبع:نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری در دانشگاهها / مؤلف:علی احمد پناهی/پرسش وپاسخ دانشجویی
[1] – نساء 4، آيه 34.
[2] – تفسير نمونه، ج 3، ص 369 به بعد.
[3] – وسائل الشيعه، ج 15، ص 251).
[4] – تحريم 66، آيه 6.
[5] – سيدمصطفى محقق داماد، حقوق خانواده، ص290.
[6] – همان.
[7] – وسائل الشيعه، ج 15، ص 249.
[8] – «من قتل دون عياله فهو شهيد»؛ وسائل الشيعه، ج 15، ص 120.
[9] – مستدرك الوسايل، ج 14، ص 252.
[10] – الحرالعاملى، وسايل الشيعه، ج 20، ص 23.
[11] – مستدرك الوسايل، ج 13، ص 207.
[12] – سيدمصطفى حسينى دشتى، معارف و معاريف، ج 9، ص 237.
[13] – وسايل الشيعه، ج 20، ص 169.
[14] – مجلسى، بحارالانوار، ج 103، ص 247.
[15] – بحارالانوار، ج 101، ص 132.