قرن سوم
از لحاظ تعداد مقتل‌ها و نگاشته‌های مربوط به واقعه‌ی کربلا، قرن سوم اوج دوره‌ی مقتل‌نگاری و نگاشته‌های عاشورایی به حساب می‌آید. البته نگارش مقتل هم مانند دیگر شاخه های علوم، تحت تأثیر فضای پدید آمده در این قرن برای نگارش آثار مختلف، از جمله مجامع حدیثی بود. در این قرن، هم شیعیان و هم سنیان، تلاش‌های ارزنده‌ای در مقتل‌نگاری، صورت دادند و آثاری پدید آوردند که برخی از آن‌ها دست مایه‌ی آثار بعدی قرار گرفت؛ اما از میان آن آثار، بخش بسیار اندکی به دست ما رسیده و بیشتر آن‌ها از بین رفته‌اند.
در منابع فهرست‌نگار و رجالی متقدم، کتاب‌هایی با عنوان «مقتل الحسین (علیه السلام)» یا نزدیک به آن، به محدثان و مورخان شیعه و سنی قرن سوم نسبت داده شده، که از میان آن‌ها می‌توان به این مقتل‌ها اشاره کرد:
- مقتل الحسین (علیه السلام)؛ هشام بن محمد کَلْبی[1] (204[2] یا 206 ق)؛[3]
– مقتل الحسین (علیه السلام) محمد بن عمر واقدی (207 ق)؛[4]
-مقتل الحسین (علیه السلام) ابو عُبَیْده مَعْمَر بن مُثَنّی (209 ق).[5] سید ابن طاووس در یک جا – بنا بر آنچه در یکی از نسخه‌های ملهوف آمده – گزارشی را از این مقتل نقل کرده است؛[6]
– مقتل الحسین (علیه السلام)؛ نصر بن مُزاحم مِنْقَری[7] (212 ق)؛
– مقتل الحسین (علیه السلام)؛ ابو عُبَیْد قاسم بن سَلّام هَرَوِی[8] (224 ق).[9] چنان‌که خواهد آمد، ابن عَبدرَبّه[10] و محمد بن احمد بن تمیم[11] بخشی از گزارش‌های مقتل وی را آورده‌اند؛
– السیرة فی مقتل الحسین (علیه السلام)؛ ابوالحسن علی بن محمد مدائنی بغدادی[12] (225 ق).[13] ابوالفرج اصفهانی، [14] سِبْط ابن جُوزْی[15] و جمال الدین یوسف مِزّی[16] از مقتل او نقل کرده‌اند؛
– ترجمة الحسین (علیه السلام) و مقتله من الطبقات الکبری؛ محمد بن سعد (230 ق)؛
– کتاب المقتل؛ احمد بن حَنْبَل (241 ق). ابن شهر آشوب از این مقتل، گزارشی را نقل کرده است؛[17]
– مقتل الحسین (علیه السلام)؛ ابراهیم بن اسحاق احمری نهاوندی (زنده در سال 269 ق)؛[18]
– کتاب المقتل؛ عبدالله بن عمرو وَرّاق (274 ق).[19] سِبط ابن جُوزْی در یک جا از این مقتل، خبری را نقل کرده است؛[20]
– مقتل الحسین بن علی؛[21] ان قُتَیْبه دِیْنَوَری (276 ق). وی همچنین حدود هشت صفحه از کتاب الامامة و السیاسة را ( که منسوب به او است) به گزارش قیام امام حسین (علیه السلام) اختصاص داده است که گزارش‌های وی، با گزارش‌های ابن عبدربّه در الَعِقْدُ الفَرید در این باره، شباهت بسیاری دارد؛[22]
– ترجمه و مقتل امام حسین (جلد سوم از مجموعه‌ی سیزده جلدی اَنسابْ الأشْراف)؛ احمد بن یحیی بن جابر بلاذُری (279 ق)؛
– مقتل الحسین (علیه السلام)؛ ابوبکر عبدالله بن محمد بن عُبَیُد بن سفیان بن قَیْس قرشی اُموی، معروف به «ابن ابی الدّنیا»[23] (281 ق)؛ عبد الرحمن بن جوزی (597 ق)[24] و ابن عساکر[25] از گزارش‌های وی، بهره برده‌اند. این مقتل نزد سبط ابن جوزی (قرن هفتم) نیز بوده و او در چند جا از کتاب خود، اخباری را از آن نقل کرده است؛[26]
– گزارش فاجعه‌ی کربلا در اخبار الطِوَال؛ ابوحنیفه دِیْنَوَری (282 ق)؛
– مقتل الحسین (علیه السلام)؛ ابواسحاق ابراهیم بن محمد بن سعید ثقفی کوفی، صاحب کتاب الغارات[27] (283 ق)؛
– مقتل الحسین (علیه السلام)؛ حسن بن سهل مُجَوَّز بصری[28] (290 ق)؛[29]
– مقتل الحسین (علیه السلام)؛ ابو عبدالله محمد بن زکریا غَلابی بصری بغدادی[30] (298 ق). ابن عساکر خبری را درباره‌ی قبر امام حسین (علیه السلام) از وی نقل کرده است.[31]
تا آن‌جا که اطلاع داریم، از مقتل‌های این قرن، تنها مقتل‌های شماره‌ی 12 و 14 موجود است.
منبع: کتاب مقتل جامع سیدالشهدا علیه السلام/ تحقیق و تنظیم: مهدی پیشوایی/ مؤلف: جمعی از نویسندگان / انتشارات مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره)
[1]. نجاشی، رجال النجاشی (فهرست مصنفی الشیعة)، تحقیق سید موسی شبیری زنجانی، ص 434 – 435، ش 1166.
[2]. ذهبی، میزان الاعتدال، تحقیق علی محمد البجاوی، ج 4، ص 304 – 305؛ ابن عماد حنبلی، شذرات الذهب فی اخبار من ذهب، تحقیق محمود الارناؤوط، ج 3، ص 27.
[3]. ابن ندیم، کتاب الفهرست، تحقیق رضا تجدد، ص 108؛ ذهبی، تذکرة الحفاظ، ج 1، ص 343.
[4]. ابن ندیم، همان، ص 11.
[5] .آقا بزرگ تهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج 22، ص 28؛ سید عبد العزیز طباطبایی، اهل البیت فی المکتبة العربیة، ص 533. در سال وفات ابو عبیده اختلاف است و سال‌های 210، 211، 213 و غیره نیز گفته شده است (ابن ندیم، کتاب الفهرست، تحقیق رضا تجدد، ص 59؛ خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، تحقیق مصطفی عبد القادر عطا، ج 13، ص 257).
[6]. سید بن طاووس، اَلْمَلْهُوف عَلَی قَتْلَی الطُّفُوف، تحقیق فارس تبریزیان حسّون، ص 127. این گزارش درباره‌ی ورود عمر سعد به مکه در روز ترویه برای کشتن امام (ع) یا جنگ با وی به دستور یزید است. البته به نظر می‌رسد آن کسی که وارد مکه شده، عمرو بن سعید بن اشدق (نه عمر سعد) حاکم مکه و مدینه بوده است؛ چرا که طبق گزارش طبری، یزید در سال شصت هجری قمری، امارت مکه را افزون بر مدینه، به عمرو بن سعید واگذار کرد (طبری، تاریخ الامم و الملوک، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، ج 5، ص 399).
[7]. ابن ندیم، کتاب الفهرست، تحقیق رضا تجدد، ص 106؛ نجاشی، رجال النجاشی، تحقیق سید موسی شُبَیْری زنجانی، ص 428، ش 1148.
[8]– ذهبی، سِیَرُ أعلام النُّبَلاء، تحقیق مصطفی عبد القادر عطا، ج 19، ص 306؛ سید عبد العزیز طباطبایی، اهل البیت فی المکتبة العربیة، ص 535، به نقل از سِمْعانی، التَحبیر، ج 1، ص 185.
[9]. ابن ندیم، کتاب الفهرست، تحقیق رضا تجدد، ص 78.
[10]. علی بن عبد العزیز قال: قرأ عَلیَّ ابو عُبَیْد القاسم بن سلام و انا اسمع …(ابن عبدربّه، اَلْعِقْدُ الفَرید، ج 4، ص 352، 360).
[11]. کتاب المِحَن، ص 142 – 147.
[12]. ابن شهر آشوب، معالم العلماء، ص 107، ش 486.
[13]. ابن ندیم، کتاب الفهرست، تحقیق رضا تجدد، ص 113.
[14]. ابوالفرج اصفهانی، مَقاتل الطالبیین، تحقیق احمد صقر، ص 79، 86، 87، 89-90-94، 95، 99، 108، 114، 117، 118.
[15]. سبط ابن جوزی، تذکرة الخواص، ج 2، ص 179، 186، 225.
[16]. جمال الدین یوسف مزّی، تهذیب الکمال فی اسماء الرجال، تحقیق بشار عواد معروف، ج 6، ص 407، 432.
[17]. ابن شهر آشوب، مناقبل آل ابی‌طالب، تحقیق یوسف البقاعی، ج 4، ص 155.
[18]. همو، معالم العلماء، ص 43، ش 27؛ نجاشی، رجال النجاشی، تحقیق سید موسی شُبَیْری زنجانی، ص 19، ش 21؛ شیخ طوسی، الفهرست، تحقیق جواد قیومی، ص 39، ش 9.
[19]. سِمْعانی، از او با عنوان ابو محمد عبدالله بن ابی سعد یاد کرده و گفته است مقصود از او، عبدالله بن عمرو عبد الرحمن بن بِشْر بن هلال انصاری وراق بلخی اخباری است که متولد سال 197 و متوفای 274 است (سمعانی، الانساب، تحقیق عبدالله عمر البارودی، ج 1، ص 94 – 95).
[20]. سبط ابن جوزی، تذکرة الخواص، ج 2، ص 191.
[21]. نسخه‌ی مخطوط این کتاب در 92 برگ در کتابخانه‌ی جامع کبیر در صنعا به شماره‌ی 2200، نگهداری می‌شود (عبد الجبار رفاعی، مُعجَم ما کُتِبَ عن الرسول و اهل البیت (ص) ج 8، ص 72).
[22]. مقایسه کنید: الامامة و السیاسة، ج 2، ص 5 – 12 با اَلْعِقْدُ الْفَرید، ج 4، ص 352 – 356.
[23]. شیخ طوسی، الفهرست، تحقیق جواد قیومی، ص 170، ش 449؛ ابن شهر آشوب، معالم العلماء، ص 111، ش 506.
[24]. عبد الرحمن بن جوزی، کتاب الرَّد علی المُتعَصِّب العَنِید، تحقیق محمد کاظم محمودی، ص 35، 42، 44، 46، 47، 50، 51.
[25]. ترجمه الامام الحسین من تاریخ مَدیِنة دِمَشق، تحقیق محمد باقر محمودی، ص 236، ح 282، ص 262، ح 326، ص 277، ح 348، ص 292، ح 387.
[26]. سبط ابن جوزی، تذکرة الخواص، ج 2، ص 184، 188، 199.
[27]. نجاشی، رجال النجاشی، تحقیق سید موسی شبیری زنجانی، ص 17، ش 19؛ شیخ طوسی، الفهرست، تحقیق جواد قیومی، ص 37، ش 7؛ ابن شهر آشوب، معالم العلماء، ص 39.
[28]. ابن ماکولا، إکمال الکمال، تصحیح نایف عباس، ج 7، ص 215 – 216.
[29]. ذهبی، تَذْکرة الحُفاظ، ج 2، ص 639.
[30]. ابن ندیم، کتاب الفهرست، تحقیق رضا تجدد، ص 121؛ نجاشی، رجال النجاشی، تحقیق سید موسی شبیری زنجانی، ص 346 – 347، ش 936.
[31]. ابن عساکر، تاریخ مَدینة دِمَشْق الکبیر، تحقیق علی عاشور الجنوبی، ج 14، ص 233- 234.