پيش از بيان روش توسل و دعا و کلمات خاص، لازم است براي شفاف شدن پاسخ، مفهوم توسل توضيح داده شود.
مفهوم توسل:
توسّل كه در لغت به معناى مدد جستن از وسيله براى نيل به مقصود است مسئله ي است كه در فطرت هر بشري بلكه هر موجود زنده اي نهادينه و گذاشته شده حتي حيوانات (مثل داستان ضمانت امام رضا (ع) از آهوي بيابان كه شهره ي خاص وعام هست) منتها بعضي ها از فطرت خود بي خبراند و پا روي فطرت خود گذاشته اند و چنين مسائلي( انكار مساله توسل) را مطرح مي كنند و الا با اندك توجهي خواهند دانست كه توسل يعني حيات و زندگاني، و كسي كه توسل ندارد يعني اينكه حيات و زندگي ندارد و انكار توسل يعني انكار يك امر و موضوع فطري وحياتي، چون هر انسان و موجودي هدفي را دنبال مي كند و در فكر رسيدن و نيل به آن هدف و مقصد است و رسيدن به هدف و مقصد بدون وسيله و ابزار امكان ندارد، روي اين اصل است كه در روايات اين گونه بيان شده است: «أبي الله أن يجري الأمور إلا بأسبابها فجعل لكل شئ سبباً؛ خداوند متعال امتناع دارد از اينكه امور را جز از راه اسباب آن فراهم آورد» )امام صادق (عليه السلام ) مجمع البحرين) حال فرقي ندارد آن هدف ، وسيله، مادي باشد يا معنوي ، چون هدف، علل و اسباب و امور را به ابعاد مادي نبايد منحصر كرد و به اين لحاظ يكي از چيزهايي كه مي تواند وسيله قرار بگيرد و انسان را در نيل و رسيدن به هدف كمك كند وجهه و مقام وآبروي شخص آبرومند است. و چه كساني آبرومند تر از ائمه (ع) و اولاد طاهرينشان هستند تا اينكه انسان از انها كمك بگيرد و آنها را واسطه به پيشگاه خدا قرار بدهد، پس مسئله توسل علاوه براين كه يك امرفطري وعقلي است .و از توسل به اهلبيت پيامبر (ص) و اولاد طاهرينش و بزرگان دين، آثار و بركات زيادي ديده و مشاهده شده است كه بهترين و بالاترين دليل براي اثبات توسل است.
در قرآن كريم نيز خداوند در آيهء 35 سورهء مباركهء مائده، مؤمنان را به تقوا و گرفتن وسيلهء نجات و جهاد در راه خدا سفارش كرده است.)
از روايات متعددي كه از طرق شيعه و اهل تسنّن در دست داريم ، به خوبي استفاده مي شود كه توسل به آن معنا كه در بالا گفتيم از پيامبران و امامان و افراد صالح هيچ گونه اشكالي ندارد، بلكه كار خوبي محسوب مي شود.
آداب و روش‌هاي توسّل
توسل جستن به ائمه (ع)، نيازمند رعايت روش‌ها و ايجاد شرايطي است که بدون تحقق آن، نمي‌توان اميد به بر آورده شدن خواسته ها و حاجات خود داشت. در ذيل به برخي از آداب و روش‌هاي توسل اشاره مي‌شود:
1 – توسل و معرفت
حرکت به سوي مقصد با شوق و رغبت، بدون معرفت و شناخت نمي‌شود. به بيان ديگر: حرکت رغبت‌آميز به سوي مقصد زماني رهرو را به مقصد مي‌رساند که، ملازم با تحقق سه امر باشد:
الف) “وسيله‌اي” که شخص متوسل مي‌خواهد به مدد آن و با اطمينان به سمت مقصد حرکت کند، از توانايي و کمالات والا و آرامش بخشي برخوردار باشد.
ب) توسل جوينده، معرفت و شناخت لازم در مورد آن “وسيله” و قدرت و منزلتش را داشته باشد.
ج) فرد متوسل، با آگاهي از توانايي و استعدادهاي خويش و به کارگيري آن بتواند، شايستگي لازم براي نزد يکي و تقرب به “وسيله” و استمداد و استعانت از آن کسب کند.(1)
2 – طهارت
الف) طهارت باطني: گفته شد، توسل به معني و نزديک شدن به خدا از راه نزديک شدن به ائمه (ع) و در خواست شفاعت آنان است. انسان که قلبش آلوده به گناهان بسيار است، تا توبه نکند و با کسب طهارت قلبي و باطني، شايستگي و لياقت لازم را کسب ننمايد، چگونه مي‌تواند خود را به ائمه (ع) نزديک کند و توسل جويد و آنان را شفيع خود قرار دهد؟
ب) طهارت ظاهري: شامل طهارت بدن و لباس، نيز وضو يا غسل و پوشيدن لباس مناسب و معطر است و به اين ترتيب خود را براي بر قراري ارتباط با امامان (ع) و توسل به آنان آماده مي‌سازيد.
3 – توجه به تجليّات ويژه
بر اساس آن چه در معارف اسلامي آمده است، خداوند هستي را به خاطر چهارده معصوم (ع) آفريد و آفرينش را با خلق آنان آغاز کرد، آنان را روح عالم قرار داد. تا انوار آنان بر جهان تجلي دارد، جهان پايدار است. فيض ربوي به عالم موجودات جريان مي‌يابد و نعمت‌ها به دست آنان سر ازير مي‌گردد، و همه همّ و غم‌ها، سختي‌ها و مشکلات با توسل به هر يک از آنان و شفاعت‌‌شان بر طرف مي‌گردد، ليکن هر يک از آنان مظهر اسم خاص از اسماي حسناي الهي و اسم اعظم مي‌باشد. از اين رو امام ششم، “صادق” و امام پنجم “باقر” و امام هفتم “کاظم” و امام نهم “جواد” ناميده شده‌اند؛ با اين که همه آنان صادق و باقر و کاظم و جواد هستند.
بنابر اين بهتراست در توسل جستن به چهارده معصوم (ع) به نوع مظهريت و تجليات ويژه توجه شود، صاحب نجم الثاقب مي‌نويسد: “در امور معنوي و قلبي، مسايل آخرت، آمرزش گناهان، طلب شفاعت و سعادت و خوشبختي و عاقبت به خيري، به پيامبر اکرم (ص) فاطمة (س) امام حسن و امام حسين و امام باقر و امام صادق و امام هادي و امام حسن عسکري (ع) متوسل شويد.
در مسايل علمي و کسب معارف الهي به “باب مدينه العلم” يعني امير‌المؤمنين (ع) بايد متوسل شد.
براي نجات از ستم سلاطين، شر دشمنان، دفع اذيت و آزار شياطين جنّي و انسي به امام علي (ع) و امام سجاد (ع) بايد توسل جست.
براي شفاي بيماران به امام موسي بن جعفر توسل جوييد.
براي رهايي از هرگرفتاري مخصوصاً صحت و سلامتي در سفر به امام‌‌رضا(ع) متوسل شويد.
براي وسعت رزق و روزي، و طلب گشايش در امور زندگي و دنيايي به امام جواد (ع) متوسل شويد.
در هر کاري که انسان احساس کرد فرياد رسي جز خدا ندارد يا در اضطرار و تنگنا قرار گرفت، به امام زمان (ع) متوسل شود و بگويد: يا مولاي، يا صاحب الزمان، ادرکني. يا مولاي، يا صاحب الزمان، اغثني. يا ابا صالح و يا بقية اللّه، ادرکني.
4 – توسل و زمان و مکان
در تعيين هر يک از روزهاي هفته به نام يکي از معصومان (ع) حکمتي نهفته است. از اين رو توسل جستن به امامان (ع) در آن روزهاي معيّن، اميد استجابت دعا را بيشتر مي‌کند.
ـ روز شنبه به نام پيامبر اسلام (ص)
ـ يکشنبه، امير المؤمنين (ع) و حضرت فاطمه (س)
ـ دوشنبه، امام حسن و امام حسين (ع)
ـ سه شنبه، امام سجاد، امام محمّد باقر و امام جعفر صادق (ع)
ـ چهار شنبه، امام موسي کاظم، امام رضا، امام جواد و امام هادي (ع)
ـ پنج شنبه، امام حسن عسکري (ع)
ـ جمعه، امام زمان (ع)
5 – صلوات
پيش از توسل جستن حمد و ثناي الهي و نعمت‌هاي بي‌شماري که خداوند به انسان عنايت کرده ذکر شود، با ذکر گناهان به گناهان و تقصيرات خود اعتراف کرده و خود را مستحق پاداش و بهشت ندانيد.
سپس بر محمد و آل محمد صلوات بفرستيد، امام پنجم از پدرش و از جدش پيامبر اکرم، نقل کرده که آن حضرت فرمود: هرکس مي‌خواهد به من متوسل شود و من از او شفاعت کنم بايد بر اهل بيت من صلوات بفرستيد و آنان را (با قول و عمل شان) مسرور و خوشحال سازد” در اواخر مفاتيح‌‌الجنان براي هر يک از چهارده معصوم صلوات خاصي ذکر شده است. آن صلوات را پيش از شروع دعا بخوانيد.
6 – ذکر نام‌هاي مبارک چهارده معصوم (ع)
رسول اللّه (ص) فرمود: “يا جابر! إذا أردتَ أنْ تدعوا اللّه فيَستَجيب لک فادْعه بأسمائهم (اهل بيتي) فإنّها أحبّ الاسماء إلي اللّه عزّ وجلّ؛(2) اي جابر، هرگاه خواستي در پشگاه الهي دعاکني و خداوند نيز دعاي شما را مستجاب گرداند، متوسل به اهل بيت من شو و خداوند را به اسماي آنان بخوان که محجوب‌ترين اسم‌ها نزد خدا. اهل بيت من هستند” .
7 – سوگند به ائمه معصومين (ع)
امام صادق (ع) فرمود: “براي استجابت دعا، آمرزش گناهان به پنج تن و ساير امامان متوسل شويد و خداوند را به حق آنان سوگند دهيد و بگوييد:
“اللهم إنْ کانتْ ذنوبي قد اخْلقتْ وجهي عندک، فإنّي أتوجّه إليک بوَجْه نبيّک، نبي الرحمه و عليّ و فاطمه و الحسن و الحسين و الائمه”؛(3) بعد از “والحسين” نام بقيه امامان را بگوييد: و علي بن الحسين و محمد بن علي و جعفر بن محمد و موسي بن جعفر و علي بن موسي و محمد بن علي و علي بن محمد و الحسن بن علي العسکري و الحجه بن الحسن الصاحب الزمان صلوات الله عليهم.
در توسل به پيامبر اکرم (ص) آن حضرت را به امير المؤمنين (ع) و حضرت فاطمه زهرا و امام حسن و امام حسين (ع) سوگند دهيد. در توسل به امير المؤمنين (ع) آن حضرت را به پيامبر اکرم (ص) و بقيه پنج تن سوگند دهيد، و در توسل به ساير امامان، سوگند به مادرشان حضرت صديقه طاهره(س) باعث جلب توجه و عنايات بيشتر ائمه (ع) مي گردد.
مطالب ذکر شده در مورد معناي توسل، روش و آداب آن و نکات و شرايطي و … است که براي توسل بايد نظر داشت. اما گاهي با همه اين اوصاف، دعاي انسان بر آورده نمي‌شود. اين موضوع مطلب مستقل و جداگانه‌اي است که بحث مفصلي را طلب مي‌کند، در عين حال انسان آگاه هيچ گاه از اين مسئله نوميد نمي‌شود، بلکه در توسل فوايد و آثار معنوي بسياري است که چه بسيار بيشتر و برتر از بر آورده شدن دعا است.
منبع:پرسمان
پي نوشت ها:
1. وسايل الشيعه، ج4، ص 1219.
2. بحارالانوار، ج91، ص 21، حديث 16.
3. همان، ص 20، حديث 13.