جناب مختار در کلام مرحوم تستری                                                     

روایات مادحه 

مرحوم تستری در قاموس الرجال خود، بحث مشروحی راجع به مختار دارند. ایشان روایاتی را که در مدح و ذم جناب مختار وارد شده است را، بیان می‌کنند. در ابتدا روایات مادحه را نقل می‌کنند [۵ روایت است که ما آن‌ها را در قبلاً، بیان کرده ایم، لذا فقط اشاره ای می‌نماییم.]

روایت اول : «…عن أبی جعفر علیه السلام قال: لا تسبّوا المختار، فإنّه قتل قتلتنا…»

روایت دوم : «…عن عبد اللّه بن شریک قال: دخلنا على أبی جعفر علیه السلام یوم النحر… فقال: سبحان اللّه! أخبرنی أبی: و اللّه إنّ مهر أمّی کان ممّا بعث به المختار…»

روایت سوم : «… عن الأصبغ قال: رأیت المختار على فخذ أمیر المؤمنین علیه السلام و هو یمسح على رأسه و یقول: یا کیّس! یا کیّس! »

روایت چهارم : «… عن الصادق علیه السلام قال: ما امتشطت فینا هاشمیّه و لا اختضبت حتّى بعث إلینا المختار برؤوس الذین قتلوا الحسین علیه السلام»

روایت پنجم : «… عن عمر بن علیّ بن الحسین: أنّ علیّ بن الحسین علیه السلام قال: لمّا أتی برأس عبید اللّه بن زیاد و رأس عمر ابن سعد قال: فخرّ ساجدا و قال: الحمد للّه الذی أدرک لی ثأری من أعدائی، و جزى المختار خیرا»

روایات ذامه

مرحوم تستری پس از نقل روایات مادحه، روایات ذامه را نقل می‌کنند. امّا روایات ذامه:

روایت اول :

خثعمی از حضرت صادق علیه السلام روایت می‌کند که فرمود: مختار به حضرت على بن الحسین علیه السلام دروغ مى‏بست‏.[۱]

روایت دوم:

یونس بن یعقوب از امام محمّد باقر علیه السلام روایت می‌کند که فرمود: مختار نامه‏اى براى على بن الحسین علیه السلام نوشت و از عراق هدایایى تقدیم نمود. هنگامى که فرستادگان مختار بر در خانه حضرت زین العابدین علیه السلام آمدند و شخصى رفت تا براى آنان اجازه ورود بگیرد، شخصى از طرف حضرت سجاد علیه السلام خارج شد و به آنان گفت: امام سجاد علیه السلام می‌فرماید: از در خانه من دور شوید، زیرا من هدیه‏هاى دروغ‏گویان را نمی پذیرم و نامه‏هاى آنان را نمى‏خوانم. آنان نام حضرت سجاد علیه السلام را محو کردند و در عوض نام محمّد بن حنفیه را نوشتند. امام محمّد باقر علیه السلام می‌فرماید: مختار در آن نامه چیزى براى امام سجاد علیه السلام ننوشته بود غیر از اینکه نوشته بود: یا ابن خیر من طَشَى و مَشَى. ابو بصیر می‌گوید: به حضرت باقر علیه السلام گفتم: من معناى کلمه مشى را میدانم. معناى کلمه طشَى چیست؟ فرمود: حیات و زندگى کردن.[۲] [روایت مشوش است]

روایت سوم :

عمربن علی روایت می‌کند که: مختار مبلغ بیست هزار دینار براى امام زین العابدین علیه السلام فرستاد. آن بزرگوار آن پولها را قبول کرد و خانه عقیل بن ابى طالب را که خراب شده بود ساخت. بعداً که مختار آن کلام خود را ظاهر کرد نیز مبلغ چهل هزار دینار براى امام سجاد علیه السلام فرستاد. ولى حضرت سجاد علیه السلام آن مبلغ را نپذیرفت. [۳]

روایت چهارم:

شاید روایت نباشد و حرف کشی باشد.

مختار مردم را بسوى محمّد بن حنفیه دعوت میکرد. آنان که مختاریه بودند به کیسانیه نامیده شدند. لقب مختار: کیسان بود. مختار بدین جهت به کیسان لقب یافت که نام امیر لشکرش یعنى ابو عمره، کیسان بود. گفته شده: بدین لحاظ لقب کیسان را یافت که کیسان نام یکى از غلامان حضرت امیر بود. وى همان کسى بود که مختار را براى طلب خون امام حسین علیه السلام وادار می‌کرد و او را به مکان قاتلین امام حسین علیه السلام راهنمایى می‌نمود. او محرم اسرار مختار و بر امر او غالب بود. هیچ خبرى از دشمنان امام حسین علیه السلام به او نمی رسید که در فلان خانه یا فلان‏ موضع است مگر اینکه وى متوجه آن شخص می‌شد و همه آن خانه را خراب می‌کرد و هر ذى روحى را که در آن خانه بود را می‌کشت. هر خانه‏اى که در کوفه خراب شده بود وى، آن را خراب کرده بود. اهل کوفه این ابو عمره را ضرب المثل قرار داده بودند… . [۴]

قبلاً گفتیم که مرحوم خویی می‌فرمودند، روایات ذامه کاملاً ضعیف و بر فرض صحت قابل توجیه هستند. اکنون روایتی را نقل می‌کنیم که حمل بر تقیه است و گویای این مسئله است.

روایت پنجم :

شیخ حسن بن سلیمان در کتاب: مختصر می‌گوید: گفته شده: مختار ابن ابو عبید مبلغ صد هزار درهم براى حضرت امام زین العابدین علیه السلام فرستاد. چون امام علیه السلام دوست نداشت که آن پول را قبول کند و خائف بود که آن را برگرداند، لذا آن را در یک خانه‏اى نهاد. وقتى مختار کشته شد امام سجاد علیه السلام جریان آن پول را براى عبد الملک مروان نوشت. عبد الملک در جواب آن بزرگوار نوشت: آن پول را تصاحب کن، گوارا باشد. [از این استفاده می‌شود که تقیه ای در کار بوده است] آن حضرت مختار را لعنت مى‏کرد و می‌فرمود: این مختار بر خدا و ما دروغ مى‏بست و گمان می‌کرد: وحى بر او نازل مى‏شود.[۵] [بدترین تهمت‌ها را می‌زنند تا او را از رده خارج کنند و از اعتبار بیندازند. این تهمت را عامه وارد کردند که ایشان ادعای نزول وحی و جبرئیل داشته است. گفتند: وقتی نزد مختار رفتیم، او گفت: الان جبرئیل را جایی فرستادم. غلامی به نام جبرئیل داشته است. همین را به عنوان نقطه ی ضعف بزرگ می‌کنند][۶]

روایت ششم:

و عن التهذیب، عن الصادق علیه السلام: إِذَا کَانَ یَوْمُ الْقِیَامَهِ مَرَّ رَسُولُ اللَّهِ بِشَفِیرِ النَّارِ وَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ وَ الْحَسَنُ وَ الْحُسَیْنُ فَیَصِیحُ صَائِحٌ مِنَ النَّارِ یَا رَسُولَ اللَّهُ أَغِثْنِی یَا رَسُولَ اللَّهِ ثَلَاثاً قَالَ فَلَا یُجِیبُهُ قَالَ فَیُنَادِی یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ ثَلَاثاً أَغِثْنِی فَلَا یُجِیبُهُ قَالَ فَیُنَادِی یَا حُسَیْنُ یَا حُسَیْنُ یَا حُسَیْنُ أَغِثْنِی أَنَا قَاتِلُ أَعْدَائِکِ قَالَ فَیَقُولُ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ قَدِ احْتَجَّ عَلَیْکَ قَالَ فَیَنْقَضُّ عَلَیْهِ کَأَنَّهُ عُقَابٌ کَاسِرٌ قَالَ فَیُخْرِجُهُ مِنَ النَّارِ قَالَ فَقُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع وَ مَنْ هَذَا جُعِلْتُ فِدَاکَ قَالَ الْمُخْتَارُ قُلْتُ لَهُ وَ لِمَ عُذِّبَ بِالنَّارِ وَ قَدْ فَعَلَ مَا فَعَلَ قَالَ إِنَّهُ قَالَ کَانَ فِی قَلْبِهِ مِنْهُمَا شَیْ‏ءٌ وَ الَّذِی بَعَثَ مُحَمَّداً بِالْحَقِّ لَوْ أَنَّ جَبْرَئِیلَ وَ مِیکَائِیلَ کَانَ فِی قَلْبَیْهِمَا شَیْ‏ءٌ لَأَکَبَّهُمَا اللَّهُ فِی النَّارِ عَلَى وُجُوهِهِمَا[۷]

البته این روایت را طریحی در منتخب، طور دیگری نقل می‌کند. عوض عبارت «إنّه کان فی قلبه منهما شیء… » می‌گوید:

«إنّ المختار کان یحبّ السلطنه و کان یحبّ الدنیا و زینتها و زخرفها، و أنّ حبّ الدنیا رأس کلّ خطیئه، لأنّ النبیّ صلّى اللّه علیه و آله و سلّم قال: و الذی بعثنی بالحقّ نبیّا! لو أنّ جبرئیل و میکائیل کان فی قلبهما ذرّه من حبّ الدنیا لأکبّهما اللّه على وجههما فی النار»

روشن است که این روایات، از جعلیات حکومت نسبت به مختار است. می خواهند مختار را از اعتبار ساقط کنند لذا به او برچسب دنیاطلبی می‌زنند. به همین جهت مرحوم تستری روایت دیگری را نقل می‌کنند.

بیان روایت

منهال می‌گوید: هنگامی که مختار دست وپای حرمله را قطع کرد و او را آتش زد، سبحان الله گفتم. مختار گفت تسبیح خوب است ولی چرا الآن گفتی؟ گفتم وقتی از مکه برمی‌گشتم خدمت امام زین العابدین علیه السلام رسیدم که امام سراغ حرمله را گرفتند. گفتم زنده است. امام دستها را برداشت رو گفت: اللهم اذقه حر الحدید. اللهم اذقه حر النار. حرارت آتش و آهن را به او بچشان. مختار گفت: این را از امام زین العابدین علیه السلام شنیدی؟ گفتم بله والله. فوراً از مرکب پیاده شد و دو رکعت نماز خواند و سجده طولانی به جا آورد و چون سوار شد که برود در حالیکه کار حرمله تمام شده بود. بعد می‌گوید همینطور که با هم می‌رفتیم به درب خانه رسیدیم و من تعارف کردم که وارد بشوید و با هم صبحانه بخوریم. مختار گفت: به من خبر دادی که امام زین العابدین علیه السلام چهار دعا کرده و این دعاها به دست من برآورده شده و بعد می‌گویی بیا غذا بخوریم؟ امروز روز روزه است و باید به شکر انه این چهار کاری که بدست من انجام شده است، روزه باشیم. [۸]

بیان مرحوم مازندرانی حائری در مورد مختار

مرحوم مازندرانی حائری در منتهی المقال فی احوال الرجال در مورد مختار می‌فرماید:

در عدم جواز سب مختار و جسارت به او شکی نمی‌باشد گرچه روایتی هم در جایز نبودن سب او وارد نشده باشد و حال آنکه روایت در باب نهی از سب مختار داریم که مشکل سندی هم ندارد. علامه حلی، و قبل از او هم، تحریر طاووسی و… به این مطلب، اشاره داشته‌اند.

اگر روایتی نقل کند می‌توانیم بپذیریم، زیرا [در قبول روایت]، اگر عالمی ترحم [رحمه الله یا رحمهالله علیه ] بر راویی کند، او حسن الحال است و اگر چنین ترحمی از طرف امام صادق صورت گیرد، بطریق اولی آن شخص مورد قبول است و در مورد مختار طبق نقل ابن عقده، نسبت به مختار از جانب امام صادق، ترحم شده است.

در تحریر طاووسی بعد از ضعیف السند دانستن روایات ذامه، می‌فرماید: اگر شخص مورد اتهام نباشد، رجحان با روایات مادحه است. و در مورد شخصیتی مثل مختار که دست به چنین کار بزرگی زده قطعاً باید در روات روایات ذامه شک کرد و آن‌ها را مورد اتهام قرار داد. [۹]

آیت الله طبسی: هتاک تر از امویین نداشتیم و همین بس که قرآن از آنها تعبیر به شجره خبیثه و ملعونه کرده است. وقتی احساس می‌کردند که دنیایشان در خطر است، خط قرمزی نداشتند و به هر کاری دست می‌زدند. از همین باب می‌توان، شخصیت مختار را کشف انّی کنیم. حکومتی که با امام حسین و اهل بیت او، با نهایت قساوت برخورد می‌کنند، طرفدار خاصی هم، برای مختار نیست. مختار در چنان جو خفقانی که آگاه بر عاقبت کار خود است قیام می‌کند لذا، اگر هدف اخروی نداشته باشد خلاف عقل است. اگر هدف مختار دنیا بود با آنها همدست می‌شد، عاقبت امر او را ببینید که با چه وضعی با او برخورد کردند. آیا چنین فردی طاغوت است؟ و قاتلان او بر حق هستند؟ لذا باید در روایات ناهیه، باید تجدید نظر کرد، دست آن‌ها باز بود، همانطوری که با تبلیغات سوء، ترور شخصیت می‌کردند، کارخانه های جعل حدیث شان هم فعال بود. همانطوری که در مذمت مختار و حتی مولا امیرالمومنین، حدیث جعل می‌کردند، احادیثی هم که بوی قیام در برابر ظلم ظالمین داشته باشد، طور دیگری وانمود و جعل خواهند کرد. باید اوضاع را خوب در نظر گرفت و بررسی کرد و شخصیت مختار و ظرف زمانی او را هم، در نظر گرفت. همین کفایت می‌کند که بدانیم هدف مختار خدا بود نه دنیا.

بیان مرحوم مامقانی حائری در مورد مختار                       

مرحوم مامقانی در تنقیح المقال فی علم الرجال در مورد مختار می‌فرماید:

آیا حکومت مختار ناحق بوده و یا با اذن امام سجاد علیه السلام بوده است؟

ظاهر دومی است [ حکومت حق بوده است] به جهت: خبر ابن نما که گذشت و رضایت ائمه طاهرین علیهم السلام به افعال مختار – مثل کشتن بنی امیه و اسارت شان و غارت اموال آن‌ها و… – که بوسیله تشکر از فعل او و ترحم بر او به دفعات مختلف، صورت گرفته است و اینکه ائمه در برابر کار او، «خدا جزای خیرش دهد» را می‌گفتند و یا طبق بیان ابن نما در رساله اش که گفته بود: وقتی سر ابن زیاد را آوردند، امام مشغول تناول طعام بودند و امام فرمودند که ابن زیاد مشغول غذا خوردن بود که سر پدرم، جلوی او بود. آنجا من دعا کردم که خدایا همین صحنه را برای من پیش بیاور که مشغول غذا خوردن باشم و سر ابن زیاد را بیاورند. وقتی سرها را نزد محمد بن حنفیه آوردند او به سجده افتاد و برای مختار دعا کرد که خداوند به او جزای خیر دهد. جناب مختار به گردن تمام سادات بلکه تمام فرزندان عبدالمطلب حق دارد.

و عن مجالس الشیخ ره و ابن نما عن المنهال بن عمرو قال و لمّا قطع المختار یدى حرمله بن کاهل و رجلیه و احرقه بالنّار قلت سبحان اللّه فقال…

و از مجالس شیخ و ابن نما نقل شده است که امام، پس از انتقام مختار از قاتلین، برای او دعا کردند.

علاوه بر مواردی که ذکر شد و همچنین روایاتی که از کشی در مدح مختار وارد شده است، دلالت بر اعتبار مختار دارد و اگر بگوییم سند این روایات، ضعیف است، باز ضرری نمی‌زند. زیرا معارضی که قابل اعتماد باشد، وجود ندارد [چون تعارض باید بین حجتین باشد و این روایات ذامه مشکل دارد و لا حجت است لذا نمی‌تواند با حجت تعارض کند]. پس خلاصه کلام این است که مختار شیعی بوده و حکومتش به اذن امام بوده است.

البته مرحوم مامقانی بعد از این، بیانی دارند که قابل تأمل است. ایشان می‌فرماید:

ممکن است که مختار در رتبه ی ثقات نباشد ولی در رتبه حسان که هست. زیرا اگر هیچ مدحی برای او وارد نشده باشد جز مدح امام باقر علیه السلام که سه بار در کلام واحدی، او را مدح نموده‌اند، برای قرار گرفتن او در درجه حسان، کفایت می‌کند. [۱۰]

آیت الله طبسی: به نظر بنده هم، جناب مختار از سلامت عقیده برخوردار بود و تا آخر عمرهم، اینگونه باقی ماند، چرا با وجود این همه روایات مادحه، باز مختار را زیر سوال می‌برند؟ برخی وقتی می‌خواهند هارون الرشید با آن همه جنایات را تبرئه کنند، هارونی که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم از او تعبیر به عفریت نموده است، پس چرا مختار با این همه مدح را کنار می‌زنند؟

بیان مسعودی در مورد مختار  

مُصعَب، شیعیان را در کوفه و غیرکوفه به قتل می‌رساند. زنان و نوامیس[۱۱] مختار را نزد او آوردند مصعب از آن‌ها خواست تا از مختار بیزاری بجویند. همه آن ها، جز دو نفر از همسرانش – بنت سمره بن جندب و بنت نعمان بن بشیر انصاری – از مختار تبری جستند. این دو گفتند: چگونه از فردی تبری بجوییم که موحد بود و اهل قیام و صیام بود و کسی بود که جانش را در راه کشتن قاتلان حسین نثار کرد و توانست با کشتن آن ها، جان‌ها را خنک سازد. [۱۲]

پاسخ به چند اشکال درباره مختار

اشکال ۱

یکی از اشکالات به جناب مختار این است که وقتی امام حسن علیه السلام به ساباط مدائن رسید یکى از لشکریان خود حضرت، خنجر مسمومى به ران مبارک امام حسن علیه السلام زد که کارگر شد. سپس آن بزرگوار دستور داد تا وى را بسوى قبیله جریحى که عموى مختار والى آن جا بود؛ بازگردانند. در این جا مختار به عمویش پیشنهاد کرد که امام حسن علیه السلام را به معاویه تحویل دهیم تا معاویه عراق را به ما واگذار کند. وقتى شیعیان از قول مختار که به عموى خود گفته بود، آگاه شدند تصمیم گرفتند مختار را به قتل برسانند. ولى عموى مختار به وى لطفى کرد و از شیعیان خواست تا او را عفو نمودند.

جواب اشکال

اولا: این روایت مرسل است.

ثانیا: بنا به فرض که روایت، صحیح هم باشد، می‌توان گفت که طلب مختار، جدی نبوده است بلکه می‌خواسته عمویش را امتحان کند که آیا او هم مانند دیگر فرمانداران بلاد، قصد همدستی و پناهندگی به معاویه را دارد یا نه؟ مرحوم خوئی می‌فرمایند: بعضی از افاضل گفته‌اند که به چنین معنایی روایتی از امام معصوم، صادر شده است هر چند آن روایت را نقل نکرده‌اند.

اشکال ۲

روایتی هست که هریک از ائمه، گرفتار یک کذّاب هستند که بر آن‌ها دروغ می‌بندد و امام حسین علیه السلام، هم مبتلا به مختار بود.[۱۳]

جواب اشکال

احتمال دارد که روایت، تحریف شده است چون مختار، در کوفه بود و امام حسین علیه السلام در مدینه! چطور امام حسین علیه السلام مورد ابتلای مختار بودند؟ ضمن اینکه، ما هیچ روایتی ولو به سند ضعیف از دروغ بستن مختار به امام حسین علیه السلام، نداریم و هیچ بعید نیست که آن مختار یک شخص دیگری باشد. مرحوم خوئی، سپس گلایه ی ابن نما را نقل می‌کنند که خیلی از علما توفیق دقت در معنای روایات را پیدا نکرده و ظاهر روایت را اخذ می‌نمایند.

اشکال ۳

کتاب سرائر از سماعه روایت می‌کند که امام محمّد باقر علیه السلام می‌فرمود: مختار روز قیامت در آتش است و به شفاعت امام حسین علیه السلام نجات پیدا می‌کند.

جواب اشکال

چنین بیانی در دو روایت آمده است که هر دو روایت، ضعیف است. روایت اول را شیخ در تهذیب نقل کرده است که مرسل است و ثانیا: کسی که نقل کرده است، امیه بن علی قیسی است که او را نمی‌شناسیم.

اما روایت دوم که سرائر در مستطرفات، نقل کرده است در طریق آن، شخصی به نام جعفر بن ابراهیم حضرمی است که وثاقتش ثابت نیست. ضمن اینکه، ابان روایت را از جعفر حضرمی نقل می‌کند، در حالیکه در یک طبقه نیستند و یا زرعه از ایشان نقل کند که باز هم در یک طبقه نیستند. پس هر دو روایت، مشکل دارد. سپس مرحوم خویی، حرفی را از ابن داوود و او از کشی نقل می‌کند [که در چاپ های فعلی نیست] که این روایاتی که در مذمت مختار است، عامه وضع کرده‌اند و از جعلیات است. [۱۴] ^و[۱۵]

و ما (مرحوم خویی) قبلا گفتیم که تمام روایات ذامه در حق مختار، ضعیف است و اگر ضعیف هم نباشد باید حمل بر تقیه گردد. در حُسن حال مختار همین بس که او با کشتن قاتلان حسین علیه السلام، اهل بیت را خوشحال کرد و این خدمت بزرگی است که مستحق پاداش بزرگی از طرف اهل بیت است. آیا ممکن است که اهل بیت عصمت و طهارت که معدن کرامت و احسان هستند، از چنین کار بزرگی تقدیر ننمایند؟

اشکال ۴

قیام مختار به اذن امام نبوده است و مختار از پیش خودش، دست به چنین قیامی زده است؟

جواب اشکال

شکی در این نمی‌باشد که خروج مختار و خونخواهی امام حسین علیه السلام و کشتن قاتلین او مورد رضایت خداوند و پیامبر و ائمه اطهار علیهم السلام می‌باشد. میثم تمار هم قبل از قیام مختار به این قضیه اشاره کرده و به مختار خبر می‌دهد که ما کشته می‌شویم، ولی تو از زندان، نجات پیدا می‌کنی و قیام خواهی کرد… ضمن اینکه، ما روایت داریم که قیام مختار با اذن خاص، از امام سجاد علیه السلام بوده است…[۱۶] [منظور روایت ابن نما است. امام که نباید سخنرانی کند و بیانیه بدهد. همین که اشاره ای کند بس است. هم امام، اجازه داد و هم اختیار را به محمد حنفیه داد. مرحوم خویی سپس، جریانی را نقل می‌کنند که ما نقل کردیم.][۱۷]

اشکال ۵

این اشکال را در اصل، بعضی از عامه وارد کرده‌اند و استناد به حرف مرحوم کشی می‌کنند که گفته است: مختار کسی است که مردم را بسوی محمد حنفیه دعوت کرد که اینان کیسانیه نامیده شدند.

جواب اشکال

این حرف باطل است. چون اصلاً محمد ابن حنفیه برای خودش ادعای امامت نکرد تا مختار هم در پی دعوت او باشد. کیسانی و اعتقاد به مهدویت محمد حنفیه بعد از رحلت او اتفاق افتاد و حال آنکه مختار قبل از رحلت محمد حنفیه، شهید شده بود. پس این تهمت اساساً باطل است. و منشأء کلمه «کیسان به عنوان لقب مختار» اگر صحیح باشد، روایتی است که کشی از امیرالمومنین نقل می‌کند که به مختار دو بار فرمود: «یا کیّس!»[۱۸]

[۱] – «مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ وَ عُثْمَانُ بْنُ حَامِدٍ، قَالا حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ یَزْدَادَ الرَّازِیُّ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ بْنِ أَبِی الْخَطَّابِ، عَنْ عَبْدِ اللَّهِ الْمُزَخْرَفِ،عَنْ حَبِیبٍ الْخَثْعَمِیِّ، عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ (ع) قَالَ‏ کَانَ‏ الْمُخْتَارُ یَکْذِبُ‏ عَلَى‏ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ»

[۲] – جِبْرِیلُ بْنُ أَحْمَدَ، حَدَّثَنِی الْعُبَیْدِیُ‏، قَالَ حَدَّثَنِی مُحَمَّدُ بْنُ عَمْرٍو، عَنْ یُونُسَ بْنِ یَعْقُوبَ، عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ (ع) قَالَ‏ کَتَبَ الْمُخْتَارُ بْنُ أَبِی عُبَیْدٍ إِلَى عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ (ع) وَ بَعَثَ‏ إِلَیْهِ‏ بِهَدَایَا مِنَ الْعِرَاقِ، فَلَمَّا وَقَفُوا عَلَى بَابِ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ دَخَلَ الْآذِنُ یَسْتَأْذِنُ لَهُمْ، فَخَرَجَ إِلَیْهِمْ رَسُولُهُ فَقَالَ أَمِیطُواعَنْ بَابِی فَإِنِّی لَا أَقْبَلُ هَدَایَا الْکَذَّابِینَ وَ لَا أَقْرَأُ کُتُبَهُمْ، فَمَحَوُا الْعُنْوَانَ وَ کَتَبُوا الْمَهْدِیَّ مُحَمَّدَ بْنَ عَلِیٍّ، فَقَالَ أَبُو جَعْفَرٍ: وَ اللَّهِ لَقَدْ کَتَبَ إِلَیْهِ‏بِکِتَابٍ مَا أَعْطَاهُ فِیهِ شَیْئاً إِنَّمَا کَتَبَ إِلَیْهِ یَا ابْنَ خَیْرِ مَنْ طَشَى وَ مَشَى، فَقَالَ أَبُو بَصِیرٍ فَقُلْتُ لِأَبِی جَعْفَرٍ (ع) أَمَّا الْمَشْیُ فَأَنَا أَعْرِفُهُ فَأَیُّ شَیْ‏ءٍ الطَّشْیُ فَقَالَ أَبُو جَعْفَرٍ (ع) الْحَیَاهُ»

[۳] – «عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ زَیْدٍ عَنْ عُمَرَ بْنِ عَلِیٍ‏ أَنَّ الْمُخْتَارَ أَرْسَلَ إِلَى عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ بِعِشْرِینَ أَلْفَ دِینَارٍ فَقَبِلَهَا وَ بَنَى‏ بِهَا دَارَ عَقِیلِ بْنِ أَبِی طَالِبٍ وَ دَارَهُمُ الَّتِی هُدِمَتْ قَالَ ثُمَّ إِنَّهُ بَعَثَ إِلَیْهِ بِأَرْبَعِینَ أَلْفَ دِینَارٍ بَعْدَ مَا أَظْهَرَ الْکَلَامَ الَّذِی أَظْهَرَهُ فَرَدَّهَا وَ لَمْ یَقْبَلْهَا»

[۴] – « وَالْمُخْتَارُ هُوَ الَّذِی دَعَا النَّاسَ إِلَى مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ ع ابْنِ الْحَنَفِیَّهِ وَ سُمُّوا الْکَیْسَانِیَّهَ وَ هُمُ الْمُخْتَارِیَّهُ وَ کَانَ لَقَبُهُ کَیْسَانَ وَ لُقِّبَ بِکَیْسَانَ لِصَاحِبِ شُرَطِهِ الْمُکَنَّى أَبَا عَمْرَهَ وَ کَانَ اسْمُهُ کَیْسَانَ وَ قِیلَ إِنَّهُ سُمِّیَ کَیْسَانُ بِکَیْسَانَ مَوْلَى عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ وَ هُوَ الَّذِی حَمَلَهُ عَلَى الطَّلَبِ بِدَمِ الْحُسَیْنِ ع وَ دَلَّهُ عَلَى قَتَلَتِهِ وَ کَانَ صَاحِبَ سِرِّهِ وَ الْغَالِبَ عَلَى أَمْرِهِ وَ کَانَ لَا یَبْلُغُهُ عَنْ رَجُلٍ مِنْ أَعْدَاءِ الْحُسَیْنِ أَنَّهُ فِی دَارٍ أَوْ فِی مَوْضِعٍ إِلَّا قَصَدَهُ وَ هَدَمَ الدَّارَ بِأَسْرِهَا وَ قَتَلَ کُلَّ مَنْ فِیهَا مِنْ ذِی رُوحٍ وَ کُلُّ دَارٍ بِالْکُوفَهِ خَرَابٌ فَهِیَ مِمَّا هَدَمَهَا وَ أَهْلُ الْکُوفَهِ یَضْرِبُونَ بِهَا الْمَثَلَ… .

[۵] – «وَ قَالَ الشَّیْخُ حَسَنُ بْنُ سُلَیْمَانَ فِی کِتَابِ الْمُحْتَضَرِ قِیلَ‏ بَعَثَ الْمُخْتَارُ بْنُ أَبِی عُبَیْدٍ إِلَى عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ ع بِمِائَهِ أَلْفِ دِرْهَمٍ فَکَرِهَ‏ أَنْ‏ یَقْبَلَهَا مِنْهُ‏ وَ خَافَ أَنْ یَرُدَّهَا فَتَرَکَهَا فِی بَیْتٍ فَلَمَّا قُتِلَ الْمُخْتَارُ کَتَبَ إِلَى عَبْدِ الْمَلِکِ یُخْبِرُهُ بِهَا فَکَتَبَ إِلَیْهِ خُذْهَا طَیِّبَهً هَنِیئَهً فَکَانَ عَلِیٌّ یَلْعَنُ الْمُخْتَارَ وَ یَقُولُ کَذَبَ عَلَى اللَّهِ وَ عَلَیْنَا لِأَنَّ الْمُخْتَارَ کَانَ یَزْعُمُ أَنَّهُ یُوحَى إِلَیْهِ»

[۶] – سیر اعلام النبلاء

[۷] – موقعى که روز قیامت فرا می‌رسد پیامبر اسلام و امیر المؤمنین و حسن و حسین صلى اللَّه علیهم اجمعین از نزدیک جهنم عبور خواهند کرد. شخصى که در جهنم است سه مرتبه فریاد می‌زند: یا رسول اللَّه بفریادم برس! ولى پیغمبر خدا جوابى به او نخواهد داد. سه مرتبه فریاد می‌زند: یا امیر المؤمنین به فریادم برس! آن حضرت هم جوابى به او نخواهد داد.

سپس سه مرتبه فریاد میزند: یا حسین به فریادم برس، من قاتل دشمنان تو می‌باشم. پیامبر خدا به امام حسین می‌فرماید: وى بر تو اتمام حجت نمود. امام حسین علیه السلام پس از این جریان، نظیر عقاب شکارى به فریادش می‌رسد و او را از آتش نجات می‌دهد.

راوى می‌گوید: من به امام صادق گفتم: فدایت شوم آن شخص که در آتش است کیست؟ فرمود: مختار است. گفتم: براى چه در آتش معذّب خواهد شد در صورتى که قاتلین امام حسین را کشت!؟ فرمود: براى اینکه اندکى از محبت آن دو نفر را در قلب خود داشت. قسم به حق آن خدائى که حضرت محمّد صلّى اللَّه علیه و آله و سلّم را به حق مبعوث‏ کرد، اگر در قلب جبرئیل و میکائیل هم چیزى از (محبت آنان) باشد خدا ایشان را از ناحیه صورت، داخل آتش جهنم خواهد کرد!

[۸] – «و عن المجالس، عن المنهال بن عمرو: لمّا قطع المختار یدی حرمله و رجلیه و أحرقه بالنار، قلت: سبحان اللّه! فقال لی: یا منهال إنّ التسبیح حسن ففیم سبّحت؟ قلت: دخلت فی سفری هذا منصرفی من مکّه على علیّ بن الحسین علیهما السلام فقال: ما فعل حرمله؟ قلت: ترکته حیّا بالکوفه، فرفع یدیه جمیعا و قال: «اللّهمّ أذقه حرّ الحدید اللّهم أذقه حرّ النار» فقال لی المختار: أسمعت علیّ بن الحسین علیهما السلام یقول هذا؟ فقلت: و اللّه! لقد سمعته یقول هذا، فنزل عن دابّته و صلّى رکعتین فأطال السجود، ثمّ قام فرکب و قد احترق حرمله؛ و رکبت معه و سرنا فحاذیت داری، فقلت: أیّها الأمیر! إن رأیت أن تشرّفنی و تکرمنی و تنزل عندی و تحرم بطعامی، فقال: تعلمنی أنّ علیّ بن الحسین علیهما السلام دعا بأربع دعوات فأجابه اللّه على یدی، ثمّ تأمرنی أن آکل! هذا یوم صوم شکرا للّه على ما عملته بتوفیقه. تستری، قاموس الرجال، ج۱۰، ص۶

[۹] – مازندرانی حائری، منتهی المقال فی احوال الرجال، ج ۶، ص ۲۴۳

[۱۰] – مامقانی، تنقیح المقال فی علم الرجال (رحلی)جلد: ٣ ، ص ۲۰۶

[۱۱] – گروگانگیری زنان، شیوه‌ی بنی امیه بود. بنده در جلد دوم کتاب مع الرکب الحسینی، به نام الایام المکیه، این بحث را مطرح کردم که چرا امام حسین(ع) اصرار داشتند زنان را با خودشان همراه ببرند. یکی از هدف ها، ترس از گروگانگیری بود. این‌ها برای فشار و رسیدن به خواسته های خود، گروگان می‌گرفتند. امویین پیمان شکن و خائن بودند و هیچ خط قرمزی نداشتند. جریان عمرو بن حمق را ببینید، این صحابی بزرگوار که مخفی بود، همسرش را گروگان گرفتند و دوسال زندانی کردند. وقتی عمرو بن حمق را یافتند، ببینید که چطور با او برخورد کردند. من در کتاب شناخت صحابه اینها را مطرح کردم. نیمه ی شب سر بریده ی عمرو بن حمق را به دامن همسرش پرت کردند. قساوت و سنگدلی تا چه حد؟ آل زبیر هم از اینها بهتر نبودند.

[۱۲] – سعودی، مروج الذهب و معادن الجوهر،ج۳، ص ۱۰۰

[۱۳] – نعم تقدم فی ترجمه محمد بن أبی زینب روایه صحیحه و فیها کان أبو عبد الله الحسین بن علی ع قد ابتلی بالمختار و قد ذکر فی تلک الروایه رسول الله ص و الأئمه الأطهار س و أن کلا منهم کان مبتلى بکذاب یکذب علیه. معجم‏رجال‏الحدیث،ج ۱۸،ص ۹۸

[۱۴] – هذا و قد قال ابن داود فیما تقدم منه (۴۷۸) بعد ما ذکر روایات المدح و ما روى فیه (المختار) مما ینافی ذلک، قال الکشی نسبته إلى وضع العامه أشبه. معجم‏رجال‏الحدیث،ج ۱۸،ص ۱۰۰

[۱۵] – وقتی ابن داوود این مطلب را از کشی نقل می‌کند که عامه این روایات را وضع کردند چه بُعدی دارد، همان روایاتی که در مذمت مطلق قیامها هم وارد شده است، این چنین باشد؟ به عنوان احتمال می‌گویم. مرحوم خوئی می‌فرماید:  «أقول: ما نسبه ابن داود إلى الکشی، لم نجده فی إختیار الکشی، و لعل نسخه أصل الکشی کان عنده و کان هذا مذکورا فیه»

آنچه را که ابن داوود به کشی نسبت داده است ما در رجال کشی نیافتیم و شاید نسخه اصلی پیش ابن داوود بوده باشد که در آن چنین مطلبی ذکر شده است.

[۱۶] – معجم‏رجال‏الحدیث،ج ۱۸،ص ۱۰۱

[۱۷] – برخی نیایند تشکیک کنند که مختار مثله کرد، به فرض هم که چنین کاری کرده باشد، مگر آنها مثله نکردند؟ دلتان برای قاتلین می‌سوزد؟ مگر همین‌ها نبودند که نسبت به حضرت علی اکبر «قطعوه إرباً إرباً» ! مگر نسبت به قمر بنی هاشم…! مگر نسبت به امام حسین کاری نکردند که امام را در بوریا گذاشتند؟ بعد هم ده اسب آماده کردند و نعلها را عوض کردند و بر بدنها دواندند. دلتان برای این طرف بسوزد. اگر این کار را هم کرده باشد مگر اخبارش به امام سجاد و امام باقر و امام صادق نرسیده؟ با این فرض، آن‌ها طلب مغفرت برای مختار کرده‌اند. ملاک رضایت ائمه است و ائمه از او راضی بودند.

[۱۸] – معجم‏رجال‏الحدیث،ج ۱۸،ص ۱۰۲