تحجر از دیدگاه قرآن و احادیث را توضیح دهید.

پاسخ اجمالی

تَحَجُّردر لغت به معنی سنگ شدن و در اصطلاح به معنی امتناع انسان از پذیرش حق و روی گردانی از خداوند است و نقطه مقابل آن شرح صدر است.

تَحَجُّر از نظر اسلام امری مذموم و در آیات قرآن از آن به قساوت قلب تعبیر شده است.

افراد متحجر از یادآورى و تذکر و نصیحت روی گردان و بر تغافل نسبت به حقیقت و بى‏خبرى از آن تعمّد مى‏ورزند.

تحجّر، سبب نادیده گرفتن حقایق، دل مردگی و نابودى انسان می شود.

تحجّر ریشه در کفر، تقلید از عوام، همنشینى با بدان و فاجران و مجرمان، دنیاپرستى، هواپرستى، آرزوهای دور و دراز، جهل، گناه، لجاجت، جدال و مراء و… دارد.

 

برای ریشه کن کردن تحجر باید از وحى، یاد قیامت، مطالعات پى‏گیر و مستمر در آثار و احوال و سرنوشت گذشتگان، ارتباط مداوم با دانشمندان صالح، خودسازى و تهذیب نفس، یاد خداوند و پرهیز از گناه مخصوصا از خوردن غذاى حرام، مدد جست.

پاسخ تفصیلی

تَحَجُّردر لغت به معنی سنگ شدن است[۱]و در اصطلاح به معنی امتناع انسان از پذیرش حق و روی گردانی از خداوند است که به قلب انسان نسبت داده می شود.[۲] نقطه ی مقابل تَحَجُّر شرح صدر است.

در آیات قرآ ن از تَحَجُّر به قساوت قلب و عدم خضوع در برابر حقیقت تعبیر شده است.

همان گونه که انسانها در درک مطالب و خودجوشى یکسان نیستند، بعضى با یک اشاره ی لطیف یا یک کلام کوتاه، حقیقت را به خوبى درک مى‏کنند و بعضی در نقطه ی مقابل آن قرار دارند، در پذیرش حق هم عده ای با یک تذکر بیدار مى‏ شوند، و یک موعظه و اندرز در روح آنها طوفانى بپا مى‏کند، در حالى که بعضى دیگر شدیدترین خطابه‏ها و گویاترین دلائل و نیرومندترین اندرز و مواعظ در وجودشان کمترین اثرى نمى‏گذارد.[۳]

 

قرآن در این زمینه بعضى از انسانها را صاحب “شرح صدر” و گستردگى روح و بعضى را داراى تنگى و “ضیق صدر” معرفى مى‏کند، چنان که مى‏فرماید:” آن کس را که خدا مى‏خواهد هدایتش کند، سینه‏اش را براى اسلام گشاده مى‏سازد، و آن کس را که بخواهد گمراه نماید سینه‏اش را چنان تنگ مى‏کند که گویى مى‏خواهد به آسمان بالا رود[۴]! این موضوعى است که با مطالعه حالات افراد کاملا مشخص است، بعضى آن چنان روحشان باز و گشاده است که هر قدر از حقایق در آن وارد شود به راحتى پذیرا مى‏شوند، اما بعضى به عکس آن چنان روح و فکرشان محدود است که گویى هیچ جایى براى هیچ حقیقتى در آن نیست، گویى مغزشان را در یک محفظه با دیوارهاى نیرومند آهنى قرار داده‏اند.

این افراد مورد نکوهش قرآن مجید قرار گرفته اند، آنجا که می فرماید :

چرا هنگامى که مجازات ما به آنان رسید، (خضوع نکردند و) تسلیم نشدند؟! بلکه دلهاى آنها قساوت پیدا کرد و شیطان، هر کارى را که مى‏کردند، در نظرشان زینت داد!”.[۵]

افراد متحجر از یادآورى و تذکر و نصیحت بهره‏اى نمى‏گیرند و بر تغافل نسبت به حقیقت و بى‏خبرى از آن تعمّد مى‏ورزند. قرآن می فرماید: “و چون به آنها یادآورى شود (تذکر داده شود)، به یاد نمى‏آورند (متذکر نمی شوند)”.[۶]

 

عوامل تَحَجُّر و قساوت قلب:

 

1- تقلید از عوام سبب تحجّر و جمود است.

مشرکان در توجیه اعمال خود می گفتند: چون پدران خود را بر این دین یافتیم این دین را برگزیدیم[۷]. پایبندى بى‏چون و چرا به سنّت‏ها و آداب ملّى و قومى، سبب تخدیر جامعه و سدّ راه فکر و نوآورى و مانع شناخت حقیقت است. البته باید توجه داشت که این گونه از تقلید و پیروی با تقلید از اهل علم و دانشمندان، فرق دارد و این نه تنها مانع شناخت حقیقت و نوآوری نیست بلکه وسیله‏ى تکامل و رشد و ترقّى است ‏و به همین دلیل مورد تأیید قرآن قرار گرفته است. چنانکه قرآن برای رسیدن به هدایت و رشد می فرماید:”از اهل ذکر بپرسید“.[۸] و “به هدایت آنان اقتدا کنید.”[۹]

 

2-هم نشینى با بدان و فاجران و مجرمان و تأثیر پذیری از آنان.

 

3-دنیاپرستى، هواپرستى و آرزوهای دور و دراز، باعث تنگى روح و قساوت قلب مى‏شود.[۱۰] از جمله پیام هاى پروردگار به حضرت موسى (ع) این بود:” اى موسى آرزوهایت را در دنیا دراز مکن که قلبت سخت و انعطاف ناپذیر مى‏شود، و سنگدلان از من دورند“!.[۱۱]

 

4-کفر موجب تَحَجُّر و قساوت قلب است.

مؤمن همیشه رو به رشد و حرکت است، زیرا چشم حقیقت‏بین، نور، نفس پاک و دل زنده دارد، امّا کافر حاضر نیست حقیقت را ببیند و به خاطر سنگدلى، آن را نمى‏پذیرد و به دلیل ظلمات جهل و تعصّب و تحجّر در راه حقّ حرکت نمى‏کند.[۱۲]

 

5- جهل و گناه و لجاجت و جدال کفر و مراء و

امیر مؤمنان (ع)فرمود:” اشکها خشک نمى‏شوند مگر به خاطر سختى دلها و دلها سخت و سنگین نمى‏شوند مگر به خاطر فزونى گناه“!.[۱۳]

 

آثار تَحَجُّر و قساوت قلب:

 

1- تحجّر و تعصّب، سبب نادیده گرفتن حقایق است.

قرآن می فرماید: “(متحجّرین) به آنچه بر انگیخته شده اند، کفر می ورزند“.[۱۴]

 

2- پایان تحجّر و تعصّب و لجاجت نابودى است[۱۵].

خدای متعال می فرماید: “ما از آنها انتقام می گیریم.”[۱۶] زیرا تعصّب و تحجّر به جایى مى‏رسد که پیامبر معصومى چون ابراهیم که بیان و معجزه و علم دارد به خاطر مشتى سنگ و چوب و جماد محکوم به سوختن مى‏شود.

 

3 – تحجّر و تعصّب، سبب دل مردگی می شود.

مؤمنان، مردمى زنده دل و برخوردار از حیات حقیقى هستند. زیرا ایمان به فرد و جامعه حیات مى‏بخشد و کفر مرگ فرد و جامعه را در پی دارد.

چگونه می توان قساوت قلب را ریشه کن کرد؟

 

در پاسخ به این سؤال، باید گفت: هنگامى که نفوس در گودال ژرفى از خواب و آسایش فرو مى‏رود و در آن هنگام که دلها سنگ و از صخره ی سنگ ها سخت‏تر مى‏شود، و آدمى بدون فهم و اراده با سنتهاى باطل خو مى گیرد، و به هیچ تکامل و تطورى رضا نمى‏دهد. در آن صورت نیاز انسان به بانگ هاى بیم دهنده، شدت مى‏یابد، تا قلب او از خواب بیدار شود، و عقل از تسلط انبوه خرافات رهایى یابد.

 

 

خداوند متعال برای رهایی از تحجر و قساوت قلب، اسباب زیادی را مهیا کرده است (بشرط این که انسان نیز بخواهد ). بعضی از این اسباب عبارتند از:

 

1- وحى پیامبر(ص)، به صورتى پیوسته روشنی هایى را در محیطى از تاریکى سخت، و بانگ هاى پرخروشى را در محیطى از خاموشى و جمود، و آتشفشانهاى سوزنده‏اى را براى از بین بردن مقدّسات باطل و خرافات به جای مانده از دوران جاهلیت، بر همگان آشکار مى‏سازد.

سوره تکویر یکى از بانگ هاى آژیرى است، و چون درب قلب بر آن گشوده شده باشد، همچون کلیدى براى تطور و ابداع در قلب و عقل و رفتار عمل مى‏کند.[۱۷]

 

2- یادآورى و تذکر سبب برانگیختن و بیدار کردن دانسته‏هاى انسان در خاطره و ذهن است و عقل انسان، به گونه ای است که اگر صاحب خرد آن را بکاود و برانگیزد، حقایق نهفته ی بسیاری از او آشکار می شود که می تواندقساوت قلب را از انسان بزداید.

 

3- مطالعات پى‏گیر و مستمر در آثار و احوال و سرنوشت گذشتگان و عبرت گرفتن از آنان.

 

4- ارتباط مداوم با دانشمندان و علماى صالح.

 

5- یاد خدا.

 

6- خودسازى و تهذیب نفس، پرهیز از گناه و مخصوصا پرهیز از غذاى حرام.

 

به هر حال براى به دست آوردن شرح صدر و رهایى از قساوت قلب باید به درگاه خدا روى آورد تا آن نور الهى که پیامبر وعده داده در قلب بتابد، باید آئینه قلب را از زنگار گناه صیقل داد و سراى دل را از زباله‏هاى هوا و هوس پاک کرد تا آماده پذیرایى محبوب گردد، اشک ریختن از خوف خدا، و از عشق آن محبوب بى‏مثال، تاثیر عجیبى در رقت قلب و نرمش و گسترش روح دارد، و جمود چشم از نشانه‏هاى سنگدلى است.

به جهت اختصار به همین مقدار بسنده می کنیم و برای آگاهی بیشتر در این زمینه شما را به مطالعه ی تفاسیر آیات مربوط به قساوت قلب، شرح صدر، خضوع و خشوع ، و روایات وارد شده در این زمینه ها، دعوت می کنیم.

 

 

منبع:اسلام کوئست


[۱]تحجّر: بسان سنگ شد. مهیار، رضا، فرهنگ ابجدی عربی به فارسی، ص ۲۰.

[۲]فی ظلال القرآن، ج‏۲، ص: ۱۰۹۰ ” والقلب الذی لا ترده الشده إلى اللّه قلب تحجر فلم تعد…”.

[۳]تفسیر نمونه، ج‏۱۹، ص: ۴۲۷.

[۴]انعام ، ۱۲۵″ فَمَنْ یُرِدِ اللَّهُ أَنْ یَهْدِیَهُ یَشْرَحْ صَدْرَهُ لِلْإِسْلامِ وَ مَنْ یُرِدْ أَنْ یُضِلَّهُ یَجْعَلْ صَدْرَهُ ضَیِّقاً حَرَجاً کَأَنَّما یَصَّعَّدُ فِی السَّماءِ

[۵]انعام،۴۳ «وَ لکِنْ قَسَتْ قُلُوبُهُمْ، وَ زَیَّنَ لَهُمُ الشَّیْطانُ ما کانُوا یَعْمَلُونَ».

[۶]صافات،۱۳ “وَ إِذا ذُکِّرُوا لا یَذْکُرُونَ” نک: تفسیر هدایت، ج‏۱۱، ص: ۱۹۸.

[۷]شعراء،۷۴ «بَلْ وَجَدْنا آباءَنا…».

[۸]نحل،۴۳ ؛ انبیاء،۷ «فَسْئَلُوا أَهْلَ الذِّکْر…ِ» نک: تفسیر نور، ج‏۸، ص: ۳۲۴.

[۹]انعام ،۹۰ «فَبِهُداهُمُ اقْتَدِهْ….»

[۱۰]بحار الانوار، ج ۷۰، ص ۵۵ ،حدیث ۲۳ امام صادق (ع):” اوحى اللَّه عز و جل الى موسى یا موسى لا تفرح بکثره المال، و لا تدع ذکرى على کل حال، فان کثره المال تنسى الذنوب، و ان ترک ذکرى یقسى القلوب”:” خداوند متعال به موسى (ع) وحى فرستاد که اى موسى! از فزونى اموال خوشحال مباش، و یاد مرا در هیچ حال ترک مکن، چرا که فزونى مال” غالبا موجب فراموش کردن گناهان است، و ترک یاد من قلب را سخت مى‏کند.

-[۱۱] ” کافى” جلد دوم” باب القسوه” حدیث ۱٫،:یا موسى لا تطول فى الدنیا املک، فیقسو قلبک، و القاسى القلب منى بعید:”

[۱۲]تفسیر نور، ج‏۹، ص: ۴۹۲

[۱۳]بحار الانوار جلد ۷۰ صفحه ۵۵،حدیث ۲۴ امیر مؤمنان (ع):” ما جفت الدموع الا لقسوه القلوب، و ما قست القلوب الا لکثره الذنوب

[۱۴]زخرف،۲۴ -«بِما أُرْسِلْتُمْ بِهِ کافِرُونَ»

[۱۵]تفسیر نور، ج‏۱۰، ص: ۴۴۷

[۱۶]زخرف ،۲۵- حجر،۷۹- اعراف،۱۳۶«فَانْتَقَمْنا مِنْهُمْ…»

[۱۷]تفسیر هدایت، ج‏۱۷، ص: ۳۴۸، با اندکی تغییر در عبارت.