شأن نزول، مقاصد و اهداف کلی سوره حمد و محورها و آموزه های آن را لطفا به صورت دسته بندی بیان نمایید. با سپاس

پاسخ اجمالی

تعالیم سوره حمد در یک نگاه کلی، به دو بخش تقسیم مى ‏شود، بخشى از حمد و ثناى خدا سخن مى ‏گوید، و بخشى از نیازهاى بنده. آیات این سوره در باره خداوند و صفاتش؛ مانند ربوبیّت و رزاقیت است؛ موضوع معاد، شناخت راه حقّ و درخواست رهروى آن، از دیگر مباحث این سوره است. همچنین ابراز علاقه به ادامۀ راه اولیاى الاهی، و اعلام بیزارى و انزجار از گمراهان و غضب ‏شدگان موضوعات پایانی سوره فاتحه الکتاب است.

پاسخ تفصیلی

از آنجایی که لازم نیست همه سوره‌ها و آیات قرآن کریم دارای شأن نزول باشند، یکی از سوره‌هایی که برای آن شأن نزولی نقل نشده، سوره حمد و آیات آن است. سوره حمد دارای هفت آیه است که هر یک از این آیات اشاره به مطلب مهمى دارد.

 

آیات این سوره در باره خداوند و صفاتش، ربوبیّت خداوند، موضوع معاد، شناخت راه حقّ و درخواست رهروى آن است.

همچنین به ادامه راه اولیاى خدا، ابراز علاقه و از گمراهان و غضب ‏شدگان اعلام بیزارى و انزجار شده است. و در یک نگاه کلی این سوره به دو بخش تقسیم مى‏شود، بخشى از حمد و ثناى خدا سخن مى‏گوید و بخشى از نیازهاى بنده.

 

در مجموع تعالیم و آموزه های این سوره به صورت خلاصه چنین است:

 

۱ – انسان در تلاوت سوره حمد، با «بِسْمِ اللَّهِ» از غیر خدا قطع امید مى‏ کند. این آیه سر آغازى است براى هر کار، و استمداد از ذات پاک خدا را به هنگام شروع در هر کار، به ما مى ‏آموزد.

 

۲ – «رَبِّ الْعالَمِینَ» درسى است از باز گشت همۀ نعمت ها و تربیت همۀ موجودات به خدا، و توجه به این حقیقت که همه این مواهب از ذات پاک الاهی سرچشمه مى ‏گیرد.

 

۳ – «الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ» توجه به رحمت گسترده پروردگار است. این آیه در واقع  این نکته را بازگو مى ‏کند که اساس خلقت، تربیت و حاکمیت او بر پایۀ رحمت و رحمانیت است، و محور اصلى نظام تربیتى جهان را همین اصل تشکیل مى ‏دهد.

 

۴ – «مالِک یَوْمِ الدِّینِ» غفلت از آینده را از انسان می زداید. این آیه در واقع توجهى است به معاد، و سراى پاداش اعمال، و حاکمیت خداوند بر آن دادگاه عظیم.

 

۵ – «إِیَّاکَ نَعْبُدُ وَ إِیَّاکَ نَسْتَعین» توحید در عبادت و توحید در نقطۀ اتکای انسان ها را بیان مى ‏کند؛ «إِیَّاکَ نَعْبُدُ» نفی ریا و شهرت طلبى است، و «إِیَّاکَ نَسْتَعین» اعلام انحصار استعانت و یاری از ذات احدیت، و ترس و واهمه نداشتن از هر قدرتی غیر از قدرت الاهی است.

 

۶ – «أَنْعَمْتَ» توجه دادن انسان به این نکته است که نعمت ‏ها به دست او است.

 

۷ – انسان با گفتن «اهْدِنَا» رهسپارى در راه حقّ و درست را درخواست مى‏ کند.

 

۸ – در «صِراطَ الَّذِینَ أَنْعَمْتَ عَلَیْهِمْ» همبستگى خود را با پیروان حقّ اعلام مى‏کند. به بیان روشن تر این آیه، بیانگر نیاز و عشق بندگان به مسئلۀ هدایت و نیز توجه به این حقیقت است که هدایت ها همه از سوى او است! سرانجام آخرین آیه این سوره، ترسیم واضح و روشنى است از صراط مستقیم، راه کسانى که مشمول نعمت هاى او شده‏اند، و این راه از راه غضب ‏شدگان و گمراهان جدا است. و سرانجام جملۀ «غَیْرِ الْمَغْضُوبِ عَلَیْهِمْ» و «لَا الضَّالِّینَ» بیزارى و برائت از باطل و اهل باطل را ابراز مى ‏دارد.[۱]

 

در پایان باید گفت؛ این روایت از پیامبر اسلام (ص) بهترین بیان در مورد اهداف کلی و تعالیم سوره حمد است:

«خداوند متعال فرمود: من سوره حمد را میان خود و بنده‏ام تقسیم کردم، نیمى از آن براى من، و نیمى از آن براى بنده من است، و بنده من حق دارد هر چه را مى ‏خواهد از من بخواهد. هنگامى که بنده مى‏ گوید: «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ»، خداوند بزرگ مى ‏فرماید: بنده‏ ام به نام من آغاز کرد، و بر من است که کارهاى او را به آخر رسانم و در همه حال او را پر برکت کنم، و هنگامى که مى‏گوید: «الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِینَ»، خداوند می فرماید: بنده ‏ام مرا حمد و ستایش کرد، و دانست نعمت هایى را که دارد از ناحیۀ من است، و بلاها را نیز من از او دور کردم، گواه باشید که من نعمت هاى سراى آخرت را بر نعمت هاى دنیاى او مى ‏افزایم، و بلاهاى آن جهان را نیز از او دفع مى ‏کنم، همان گونه که بلاهاى دنیا را دفع کردم. و هنگامى که مى‏ گوید: «الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ»، خداوند مى‏ گوید: بنده‏ ام گواهى داد که من رحمان و رحیمم، گواه باشید بهره او را از رحمتم فراوان مى‏ کنم، و سهم او را از عطایم افزون مى ‏سازم.

 

زمانی که مى‏ گوید: «مالِک یَوْمِ الدِّینِ»، او مى ‏فرماید: گواه باشید همان گونه که او حاکمیت و مالکیت روز جزا را از آن من دانست، من در روز

حساب، حسابش را آسان مى‏ کنم، حسناتش را مى‏ پذیرم، و از گناهان و خطاهایش می گذرم.

وقتی مى‏ گوید: «إِیَّاک نَعْبُدُ»، خداوند بزرگ مى ‏گوید: بنده ‏ام راست مى‏ گوید، تنها مرا پرستش مى ‏کند، من شما را گواه مى ‏گیرم بر این عبادت خالص، ثوابى به او مى‏ دهم که همۀ کسانى که مخالف این بودند به حال او غبطه خورند.

 

هنگامى که مى‏ گوید: «إِیَّاک نَسْتَعِینُ»، خدا مى ‏گوید: بنده ‏ام از من یارى جسته، و تنها به من پناه آورد، گواه باشید من او را در کارهایش کمک مى ‏کنم، در سختی ها به فریادش مى ‏رسم، و در روز پریشانى دستش را مى ‏گیرم.

و هنگامى که مى‏ گوید: «اهْدِنَا الصِّراطَ الْمُسْتَقِیمَ …»، (تا آخر سوره) خداوند مى‏ گوید این خواسته بنده ‏ام بر آورده است، و او هر چه مى ‏خواهد از من بخواهد که من اجابت خواهم کرد، آنچه امید دارد، به او مى ‏بخشم و از آنچه بیم دارد ایمنش مى‏سازم.[۲]

 

 

منبع:اسلام کوئست


[۱] ر. ک: مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، ج ۱، ص ۶- ۸، دار الکتب الاسلامیه، تهران، ۱۳۷۴ش؛ قرائتی، محسن، تفسیر نور، ج ۱، ص ۱۵- ۱۷، مرکز فرهنگى درسهایى از قرآن، تهران، ۱۳۸۳ ش‏.

[۲] شیخ صدوق، عیون اخبار الرضا، ج ۱، ص ۳۰۰، جهان، ۱۳۷۸ق.