موقعیت جغرافیایى فدک

فدک دهکده‏اى در شمال مدینه بود که تا آن شهر دو یا سه روز راه فاصله داشت. این دهکده در شرق خیبر و در حدود هشت فرسنگى‏ آن واقع بود و ساکنانش همگى یهودى شمرده مى‏شدند. امروزه فاصله خیبر تا مدینه را حدود ۱۲۰ یا ۱۶۰ کیلومتر ذکر مى‏کنند.

تفاوت فقهى حکم خیبر و فدک‏

رفتار رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌وآله درباره فدک و خیبر یکسان مى‏نماید؛ ولى این دو سرزمین حکم همسان ندارند. مناطقى که به دست مسلمانان تسخیر مى‏شود، دو گونه است:

1. مکان‏هایى که با جنگ و نیروى نظامى گشوده مى‏شود. این سرزمین‏ها که در اصطلاح مفتوح العنوه (گشوده شده با قهر و سلطه) خوانده مى‏شود، به منظور تقدیر از تلاش جنگجویان مسلمان، در اختیار مسلمانان قرار مى‏گیرد و رهبر جامعه اسلامى چگونگى تقسیم یا بهره ‏بردارى از آن را مشخص مى‏سازد. منطقه خیبر، جز دو دژ آن به نام‏هاى «وطیح» و «سلالم»، این گونه بود.
2. مکان هایى که با صلح گشوده مى‏شود؛ یعنى مردم منطقه‏اى با پیمان صلح، خود را تسلیم مى‏کنند و دروازه‏هاى خود را به روى مسلمانان مى‏گشایند. قرآن کریم اختیار این نوع سرزمین‏ها را تنها به رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌وآله سپرده است‏ و مسلمانان در آن هیچ حقى ندارند.

اسناد مالکیت رسول خدا بر فدک

فدک و دو دژ پیش گفته خیبر، بدون لشکر کشی فتح شد؛ بنابراین، ملک رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌وآله گشت. چنانچه طبرى مورخ نیز بر این مطلب صحه گذاشته و فدک را به خاطر عدم لشکر کشی، از آن پیامبر می داند[۱]. ابن اثیر نیز در الکامل خویش، این مطلب را تقویت می کند[۲]. صاحب بدائع الصنائع نیز این حرف را تأیید می کند و می گوید: وقتی سپاه اسلام به خیبر رسید، اهل فدک برای حفظ دماء و انفس و اموال خود، نصف فدک را با پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله مصالحه نمودند[۳]. علاوه بر آن، بغوی در تفسیر خود، ضمن تأیید این مطلب، فدک را خالصاً ملک رسول الله صلی‌الله‌علیه‌وآله می داند[۴]. خلیفه بن خیاط هم به این مطلب معتقد است[۵].  بعلاوه ابن هشام حمیری، در سیره خود ملکیت رسول خدا را ذکر می کند[۶]. اینها نمونه های کوچکی از کتب اهل سنت می باشد که فدک را به حضرت محمد صلی‌الله‌علیه‌وآله اختصاص داده است.

اسناد تعلق فدک به فاطمه زهرا سلام الله علیها

تا اینجا در مورد ملکیت فدک از سوی پیامبر اکرم، سخن به میان آمد. حالا در مورد اسناد بخشیدن فدک از سوی رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌وآله بحث می کنیم. روایات زیادی از کتب اهل سنت وجود دارد که صراحتا بیان می نمایند فدک از جانب رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌وآله در زمان زندگانی شریف ایشان به حضرت فاطمه علیها سلام، هدیه داده شده است. چنانچه حاکم حسکانی چهار روایت را نقل می کند که در آن بیان شده است: زمانی که آیه «و آت ذا القربی حقه» نازل شد؛ رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌وآله فاطمه سلام‌الله‌علیها را فراخواند و فدک را به او اعطا کرد[۷]. ابن ابی الحدید نیز در دوجای کتابش به این موضوع می پردازد که در یکی از آنها نقل می کند که ام ایمن در جریان غصب فدک به ابوبکر و عمر گفت آیا شهادت نمی دهید که من از اهل جنت هستم؟ آن دو نفر تصدیق کردند که آری تو اهل بهشتی. سپس ام ایمن قسم یاد می کند که رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌وآله فدک را به فاطمه زهرا سلام‌الله‌علیها‌ داد[۸]. این جریان از ابن شبه نمیری نیز به ثبت رسیده است[۹]. همچنین جلال الدین سیوطی در درالمنثور، اعطاء فدک را از زبان ابن عباس نقل می کند[۱۰]. و باز متقی هندی نیز در کنزالعمال خود از پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله نقل می کند که ایشان به دختر خود فرمود: ای فاطمه فدک برای توست[۱۱]!

. [۱] «و کانت فدک خالصه لرسول الله( صلی‌الله‌علیه‌وآله) لانهم لم یجلبوا علیها بخیْلٍ و لا رکاب»  (فدک ملک خالص پیامبر خدا( صلی‌الله‌علیه‌وآله) بود. زیرا مسلمانان آن را با سواره نظام و پیاده نظام نگشودند). تاریخ الطبری – الطبری – ج ۲ –  صلی‌الله‌علیه‌وآله ۳۰۳ (مؤسسه الأعلمی للمطبوعات)

[۲] . الکامل فی التاریخ – ابن الأثیر – ج ۲ –  صلی‌الله‌علیه‌وآله ۲۲۱ (دار صادر)

[۳] . «کانت فدک خالصه لرسول الله صلى الله علیه وسلم إذا کانت لم یوجب علیها الصحابه رضی الله عنهم من خیل ولا رکاب فإنه روى أن أهل فدک لما بلغهم أهل خیبر انهم سألوا رسول الله صلى الله علیه وسلم ان یجلیهم ویحقن دماءهم ویخلوا بینه وبین أموالهم بعثوا إلى رسول الله صلى الله علیه وسلم وصالحوه على النصف من فدک فصالحهم علیه» بدائع الصنائع – أبو بکر الکاشانی – ج ۷ –  صلی‌الله‌علیه‌وآله ۱۱۶ (المکتبه الحبیبیه – باکستان)

[۴] . «کانت فدک خالصه لرسول الله صلى الله علیه وسلم لأنهم لم یجلبوا علیها بخیل ولا رکاب» تفسیر البغوی – البغوی – ج ۴ –  صلی‌الله‌علیه‌وآله ۱۹۷ (دار المعرفه)

[۵] . تاریخ خلیفه بن خیاط – خلیفه بن خیاط العصفری –  صلی‌الله‌علیه‌وآله ۵۰ (دار الفکر)

[۶] . السیره النبویه – ابن هشام الحمیری – ج ۳ –  صلی‌الله‌علیه‌وآله ۸۰۰ (السیره النبویه- مکتبه محمد علی صبیح وأولاده – بمصر)

[۷] . «عن أبی سعید قال : لما نزلت : ( * وآت ذا القربى حقه * ) دعا رسول الله صلى الله علیه وآله فاطمه فأعطاها فدکا» ج ۱ –  صلی‌الله‌علیه‌وآله ۴۳۹

«عن فضیل بن مرزوق ، عن عطیه : عن أبی سعید قال : لما نزلت ( * وآت ذا القربى حقه * ) دعا رسول الله صلى الله علیه وآله فاطمه فأعطاها فدکا» ج ۱ –  صلی‌الله‌علیه‌وآله ۴۴۰

«قال النبی صلى الله علیه وسلم : یا فاطمه لک فدک» ج ۱ – پاورقى  صلی‌الله‌علیه‌وآله ۴۴۲

«أعطى رسول الله صلى الله علیه وآله فاطمه فدکا» ج ۱ –  صلی‌الله‌علیه‌وآله ۴۳۸ شواهد التنزیل – الحاکم الحسکانی (مؤسسه الطبع والنشر التابعه لوزاره الثقافه والإرشاد الإسلامی- مجمع إحیاء الثقافه الإسلامیه)

[۸] . «جاءت أم أیمن فقالت : ألستما تشهدان أنى من أهل الجنه ! قالا : بلى – قال أبو زید یعنى أنها قالت لأبی بکر وعمر – قالت : فأنا أشهد أن رسول الله صلى الله علیه وآله أعطاها فدک» – ج ۱۶ –  صلی‌الله‌علیه‌وآله ۲۲۰

«أعطى رسول الله صلى الله علیه وآله فاطمه علیه السلام فدک» شرح نهج البلاغه – ابن أبی الحدید – ج ۱۶ –  صلی‌الله‌علیه‌وآله ۲۶۸ (دار إحیاء الکتب العربیه)

[۹] . «جاءت بأم أیمن فقالت : ألیس تشهد أنی من أهل الجنه ؟ قال : بلى . – قال أبو أحمد : یعنی أنها قالت ذاک لأبی بکر وعمر رضی الله عنهما – قالت : فأشهد أن النبی صلى الله علیه وسلم أعطاها فدک» تاریخ المدینه – ابن شبه النمیری – ج ۱ –  صلی‌الله‌علیه‌وآله ۱۹۹(دار الفکر – قم)

[۱۰] . «عن ابن عباس رضی الله عنهما قال لما نزلت وآت ذا القربى حقه أقطع رسول الله صلى الله علیه وسلم فاطمه فدکا» الدر المنثور – جلال الدین السیوطی – ج ۴ –  صلی‌الله‌علیه‌وآله  ۱۷۷(دار المعرفه)

[۱۱] . «عن أبی سعید قال : لما نزلت ( وآت ذا القربى حقه ) قال النبی صلى الله علیه وسلم : یا فاطمه لک فدک» کنز العمال – المتقی الهندی – ج ۳ –  صلی‌الله‌علیه‌وآله ۷۶۷ (مؤسسه الرساله)