۱-     عدم امکان دسترسی فراگیر به قضا و قدر الهی

این مسأله مربوط به قضا و قدر الهی است که بشر نمی‏تواند به طور همه جانبه و فراگیر از آن مطلع شود. و وقتی فعلی به خدا نسبت داده شود، جای چون و چرا نیست. چنانچه در آیه ۳۲ سوره انبیاء بیان شده است که خداوند از هیچ چیز باز خواست نمی شود[۱]!  بنابرین ما ایمان به قضا و قدر و اندازه داریم و نیز می دانیم که در خلقت خداوند متعال هیچ نقصانی وجود ندارد[۲]؛ ولی از مقدار و تفصیلات و جزئیات این امور آگاهی نداریم؛ مثلاً چرا این بهره‏اش از هوش و فهم این مقدار است و آن دیگر بیشتر است؟ چرا این، چنین است و آن، چنان؟ چرا این نبات میوه‏اش تلخ است و آن شیرین؟ چرا و چرا؟ از اینگونه سؤالها میلیونها و میلیاردها هست که اگر چه بطور کلّی به همه می‏توان پاسخ داد، امّا بالخصوص به بیشتر آنها جواب نمی‏توان داد، مگر اینکه انسان به تمام علوم و علل و معلولات آگاهی داشته باشد. بنابرین اجمالاً نمی‏شود گفت و نباید گفت که چرا کوه دریا نشده یا دریا صحرا نشده، یا این بدینسان خلق نشده وآن به دانسان، که هر چیزی را، اگر خدا چیزی دیگر می‏آفرید، چیزی دیگر بود و آن‏ چیز نبود و اگر همه را یک چیز آفریده بود یا به یک شکل و یک نوع خلق کرده بود، همه را نیافریده بود و عالم بدون این فرقها و «این نه آنی»ها، ناقص بود و این کمالات و این نظام به وجود نمی‏آمد.

۲-     خداوند به محل رسالت آگاه تر است

خدا در جواب این ایرادها، که از جهل به اوضاع عوالم و شرایط و مقتضیات و غرور آدمی به اندک مایه‏ای که در فهم و علم پیدا می‏کند می‏گیرد، می‏فرماید: «اَللهُ أَعْلَمُ حَیْثُ یَجْعَلُ رِسالَتَهُ»[۳] که بیانگر این است که محل این عنایات و سزاوار به این الطاف، این افراد هستند و خدا خود دانا است که رسالت خود را چگونه و در کجا و به چه کسی بسپارد، هر چند ما ندانیم که چگونه آنها محل این افاضات شده‏اند.

۳-    نظام علّی عالم، موجب فراهم آمدن برخی از استعدادهاست

ممکن است در مسیری که برای هر موجودی بین مبدأ و منتهی هست، اوضاع و شرایط فقط برای افراد خاصی مناسب شود که استعداد قبول این مواهب را داشته باشند. مناسبات بسیار، از وراثت و پاکی و پاکدامنی آباء و اجداد و اسباب و موجبات اختیاری و قهری، باعث می‏شود که یک فرد ظرفیت قبول افاضات بیشتر را داشته باشد که چون بخل در مبدأ فیاض نیست، به او افاضه می‏شود، مثل اینکه علل و اسباب طوری جور می‏شود که یک درخت بیشتر میوه بدهد.

در عین حال این مسائل، اتفاقی محض نیست، بلکه عالم طبیعت و جهان مادّیّت و تأثیر و تأثر، این اقتضا را دارد، این عالم با این تأثیر و تأثرها به اراده خدا، این چنین منظم می‏شود که یکی پیغمبر ، و یکی امام، یکی مقتدی و دیگری مقتدا، یک عضو چشم، یک عضو ابرو و دیگری زبان و دیگری مغز می‏شود، هر طور که باشد اعضاء و جوارح دیگر، حتی چشم و زبان و گوش، باید به فرمان مغز و در واقع به فرمان روح و عقل باشند. هر چند مادّه‏ای که چشم و مغز از آن ساخته شده در اصل یکی باشد و ما نفهمیم یا گمان کنیم که بدون هیچ امتیاز و علّتی مغز و چشم از یک نوع سلول آفریده شده باشند، اما احتمال می‏رود که در نظام اسباب و مسبباتی که به اراده خدا در این عالم برقرار است، این سلول باید مغز شود و آن، زبان یا پوست گردد.

همینطور افراد نیز چنین هستند، یک فرد قابلیّت آن را دارد که امام باشد و از هنگام ولادت قابلیت قبول فیوضات غیبی را دارد و یک فرد این اقتضا و قابلیّت را ندارد، که نمی‏شود پیغمبر و امام بشود.

۴-    شرافت انسان بر حیوان و نیز حیوان بر نباتات

چنانکه اشاره شد بحث در این مسائل بی‏نتیجه است و از این تجاوز نمی‏کند که بگوئیم ما بالفطره شرافت و کامل‏تر بودن نبات را بر جماد و حیوان را بر نبات و انسان را بر حیوان و عالم را بر جاهل می‏دانیم، چنانکه کامل‏تر بودن یک فرد نابغه را بر دیگران می‏دانیم. این حرف بی‏معنی است که کسی بگوید نبات خود نبات نشده و جماد نمی‏توانسته است نبات شود، پس این چه شرافت و فضیلتی است که نبات بر جماد و انسان کامل و خوش فکر بر انسان کوتاه فکر دارد. زیرا جوابش این است که این همین شرافتی است که درک می‏کنی؛ اگر می‏توانی آن را انکار کن و بگو حیوان از انسان اشرف است و شخص کم حافظه از آدمی که در حافظه نابغه است افضل است.

۵-     وجود عوالم قبل از دنیا مثل عالم زر

ممکن است تمام یا بعضی از این عطیّات و افاضات، به مناسبت عوالم قبل از این عالم، و پذیرش‏هائی باشد که در آن عوالم غیب و ارواح، از فرمان خدا و قبول این موهبتها و امانات الهی داشته‏اند. چنانکه در حدیثی از پیغمبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌وآله سؤال شد: چه طور از انباء دیگر سبقت گزیدی و آخرین پیامبر شدی؟ ایشان نیز فرمود: من اولین کسی بودم که به پروردگارم ایمان آوردم و نیز اولین کسی هستم که هنگام اخذ میثاق از پیامبران اجابت نمودم و همچنین وقتی خداوند ندا داد: «الست بربکم»؟ من اولین نفری بودم که ندای خدای تبارک و تعالی را پاسخ داده و از آنها پیشی گرفتم[۴].

.[۱] «لا یَسْئَلُ عَمّا یَفْعَلُ وَ هُمْ یَسْئَلُونَ» [او (خدا) هر چه می‏کند بازخواست نشود ولی خلق، از کردارشان باز خواست می‏شوند.]انبیاء/۳۲

.[۲] «ما تَری فی خَلْقِ الرَّحْمنِ مِنْ تَفاوُتٍ» [در نظم خلقت خدای رحمان هیچ بی‏نظمی و نقصان نخواهی یافت.]ملک/۳

[۳] انعام/۲۴

.[۴] «بِأَیَّ شَیْءٍ سَبَقْتَ الْأَنْبِیاءَ وَأَنْتَ بُعِثْتَ آخِرَهُمْ وَ خاتَمِهِمْ؟ فَقالَ: اِنّی کُنْتُ أَوَّلَ مَنْ آمَنَ بِرَبّی، وَ أَوَّلَ مَنْ أَجابَ حَیْثُ أَخَذَ اللهُ میثاقَ النَّبِیّینَ، وَ أَشْهَدَهُمْ عَلی أَنْفُسَهِمْ أَلَسْتُ بِرَبِّکُمْ فَکُنْتُ أَنَا أَوَّلَ نَبِیِّ قالَ بَلی فَسَبَقْتُهُمٌ بِالْاِقْرارِ بِاللهِ عَزَّوَجَلَّ» ؛ [بعضی از مردم قریش به رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌وآله عرض کردند به چه سبب رتبه شما از پیامبران دیگر پیش افتاد در صورتی که در آخر و پایان آنها مبعوث گشتی؟ فرمود: من نخستین کسی بودم که به پروردگارم ایمان آوردم و نخستین کسی بودم که پاسخ گفتم، زمانی که خدا از پیغمبران پیمان گرفت و آنها را بر خودشان گواه ساخت که مگر من پروردگار شما نیستم؟ در آنجا من نخستین پیغمبری بودم که گفتم: چرا پس در اقرار به خدای عز و جل بر ‏آنها پیشی گرفتم] ؛ (اصول کافی، ۲/۸)