آیا مطلب زیر صحت دارد: درباره علت به کار بردن لفظ «یا علی» هنگام خداحافظی از پیامبر(ص) سؤال شد: یا رسول الله! ما وقتی صحبتمان، و حرفمان با یکی تمام می شود، پایان کلاممان، او را به خدا می‌سپاریم، به بیان پارسی می‌گوییم: خداحافظ و به زبان عربی می‌گوییم: فی امان الله. اگر بدون خداحافظی کردن، در وسط سخن گفتن از او جدا بشویم، نوعی بی ادبی می‌پنداریم … شما وقتی در معراج با خدا هم‌صحبت شدید، پایان جمله که نمی‌توانستید به ذات خدا عرضه بدارید: تو را به خدا می‌سپارم آخرین جمله رد و بدل شده، بین شما و خدا چه بود؟ آن‌حضرت فرمود: در پایان صحبت، خداوند سبحان به من «یا علی» گفت، من نیز به خدای خود «یا علی» گفتم. این آخرین جمله بین من و ذات مقدس خدا بود.

آنچه در پرسش آمده است در روایات وجود ندارد، بلکه در برخی از منابع روایی چنین آمده است:
از عبد الله بن عمر نقل شده است: از رسول خدا(ص) پرسیده شد خدا در شب معراج چگونه با تو سخن گفته و تو را مخاطب قرار داد؟ آن‌حضرت فرمود: «مرا به زبانی مانند زبان على بن ابی‌طالب مخاطب قرار داده سپس به من الهام کرد که بگو: پروردگارا! تو با من سخن می‌گویی یا على؟! سپس فرمود: اى احمد! من چیزى هستم ولى از همه چیزها فاصله دارم مانند چیزهاى دیگر نیستم و من به مردم قیاس نمی‌شوم و به موجودات تعریف نمی‌شوم. تو را از نورم آفریدم و على را از نور تو آفریدم او را به رازهاى نهانى دل تو آگاه کردم من کسى را به سوى دل تو دوست‌تر از على بن ابی‌طالب پیدا نکردم سپس با زبان على با تو سخن گفتم تا دلت آرام بگیرد».[۱]
درباره سند و محتوای این روایت، باید به چند نکته توجه شود:
۱ – درباره سند این روایت باید گفت: این حدیث را «موفق بن احمد خوارزمى»‏ (م ۵۶۸ق) نقل کرده است و بیشتر کتاب‌های معتبر شیعی نیز به طریق او نقل کرده‌اند. سند خوارزمی چنین است: «أخبرنا أبو القاسم نصر بن محمّد المقری، أخبرنا والدی قال: قال أبو علی عبد الرحمن بن محمّد النیشابوری: أخبرنی أحمد بن محمّد البغدادی – من حفظه بالدینور-، أخبرنا محمّد بن جریر الطبری، حدّثنی محمّد بن حمید الرّازی، أخبرنی العلاء بن الحسین الهمدانی، أخبرنی أبو مخنف لوط بن یحیى الأزدی، عن عبد الله بن عمر».[۲]
اگرچه در این روایت ارسال می‌باشد؛ چون ابومخنف(م ۱۵۸ق)[۳] اصلاً عبدالله بن عمر(م ۴۸ق)[۴] را درک نکرده است و بینشان فاصله زیادی بوده است. در مورد برخی راویان آن، از جمله محمد بن حمید الرازی اختلاف نظر وجود دارد، ولی چون بیشتر علمای حدیث – مانند سید ابن طاووس، اربلی و… – این حدیث را در کتاب‌های خود آورده‌اند و آن‌را رد ننموده‌اند، این روایت را می‌توان مورد پذیرش قرار داد.
شیخ حرّ عاملی(م ۱۱۰۴ق‏)، بعد از نقل و قبول این روایت می‌گوید: «این روایت دلالت روشنی دارد به این که علی(ع) برترین مردم بعد رسول خدا(ص) است».[۵]
۲ – در بخشی از متن عربی این روایت چنین آمده است: «یا رَبِّ أَنْتَ خَاطَبْتَنِی أَمْ عَلِی‏؟»؛ یعنی: پروردگارا! تو مرا مخاطب قرار دادى و با من صحبت می‌کنی یا این‌که على با من سخن می‌گوید؟
در برخی پایگاه‌ها مشاهده می‌شود که از ترجمه «أم علی» که به معنای «یا علی؟» به معنای استفهام است، برداشت نادرست شده است که گویا «یا علی!» به معنای ندائی آن در خداحافظی خداوند با پیامبر مورد استفاده قرار گرفته است!
۳ – به‌طور کلی؛ راه ارتباط پیامبران با خدا یا صحبت کردن خداوند با آنها از سه راه ممکن است:[۶] «و هیچ بشرى را نرسد که خدا با او سخن گوید جز [از راه‏] وحى یا از فراسوى حجابى، یا فرستاده‌اى بفرستد و به اذن او هر چه بخواهد وحى نماید»؛[۷] خداوند در این آیه صورت‌های گوناگون ارتباط و تکلم خداوند با پیامبران را برمی‌شمارد.[۸]
این‌که خداوند با بعضی از پیامبران به صورت مستقیم صحبت می‌کرد؛ اولاً: باید روشن شود که منظور از تکلم مستقیم خداوند با پیامبرش چیست؟ آیا منظور القای وحی به قلب پیامبر است؟ اگر این معنا باشد در مورد بیشتر پیامبران صادق است: «ما به تو وحى فرستادیم؛ همان‌گونه که به نوح و پیامبران بعد از او وحى فرستادیم»،[۹] یا منظور از صحبت مستقیم خدا با پیامبر تجلی خداوند و ایجاد صوت می‌باشد، همان‌طور که خداوند بر حضرت موسی(ع) در طور سینا تجلی نمود و صحبت کرد.[۱۰] لذا درباره محتوای روایت مورد بحث باید گفت: خدای تعالی با پیامبر اسلام(ص) در شب معراج بر صدای علی(ع) تجلی نمود و با آن‌حضرت صحبت نمود.
۴ – گفتنی است؛ مستقیم صحبت کردن خداوند با پیامبران بدین معنا نیست که پیامبران، خدا را ببینند، بلکه مقصود این است که جبرئیل  در این میان واسطه نبوده است. به دیگر سخن؛ صحبت کردن خدا با بشر یک تکلم خاصی است و مثل تکلم بشر نیست که خروج صوت باشد از حنجره، این نوع تکلم مربوط به موجود ممکن و مخلوق است که مجهز به تجهیزات جسمانی می‌باشند، بلکه تکلم درباره خدای سبحان عبارت است از تفهیم معنا برای پیامبر.[۱۱]

منبع: اسلام کوئست

پی نوشت ها

[۱]. خوارزمی، موفق بن احمد، مقتل الحسین(ع)، ج ‏۱، ص ۷۵؛ قم، انوار الهدى‏، چاپ دوم‏، ۱۴۲۳ق؛ ابن طاووس، علی بن موسی، الطرائف فی معرفه مذاهب الطوائف، محقق: عاشور، علی، ج ‏۱، ص ۱۵۵، قم، نشر خیام، چاپ اول، ۱۴۰۰ق؛ دیلمی، حسن بن محمد، ارشاد القلوب إلی الصواب، ج ‏۲، ص ۲۳۳ – ۲۳۴، قم، الشریف الرضی، چاپ اول، ۱۴۱۲ق.

[۲]. مقتل الحسین(ع)، ج ‏۱، ص ۷۴ – ۷۵.

[۳]. ابن شاکر، محمد، فوات الوفیات، ج ۳، ص ۲۲۵، بیروت، دار صادر، چاپ اول، ۱۹۷۳ – ۱۹۷۴م؛ حسینى جلالى، سید محمد حسین، فهرس التراث، ج ‏۱، ص ۱۶۵، قم، انتشارات دلیل ما، ۱۴۲۲ق.

[۴]. ابن حجر عسقلانی، احمد بن علی، الاصابه فی تمییز الصحابه، محقق: عبد الموجود، عادل احمد، معوض، علی محمد، ج ‏۴، ص ۱۵۵ – ۱۵۶، بیروت، دار الکتب العلمیه، چاپ اول، ۱۴۱۵ق.

[۵]. شیخ حر عاملی، الجواهر السنیه فی الأحادیث القدسیه(کلیات حدیث قدسی)، ص ۵۷۹، تهران، انتشارات دهقان، چاپ سوم، ۱۳۸۰ش.

[۶]. ر.ک: «وحى و کیفیت آن»، سؤال ۸۸.

[۷]. شوری، ۵۱.

[۸]. ر.ک: طباطبایی، سید محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، ج ‏۱۸، ص ۷۵، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ پنجم، ۱۴۱۷ق.

[۹]. نساء، ۱۶۳.

[۱۰]. اعراف، ۱۴۳؛ ر.ک: «موسى (ع) و درخواست رؤیت خدا»، سؤال  ۱۴۵؛ «شنیدن کلام خدا توسط حضرت موسی»، سؤال ۱۵۱۶۳.

[۱۱]. ر.ک: المیزان فی تفسیر القرآن، ج ۲، ص ۳۰۹ – ۳۲۲.