- ثقلین - http://thaqalain.ir -
نجد یکی از مناطق دورافتاده و فراموش شده شبه جزیره عربی محسوب می شد که در قرون ۱۱-۱۲/۱۷-۱۸ توسط بخش عظیمی از جمعیت های بیابان گرد و جوامع قبیله ای فراگرفته شده بود. بخشی از این جمعیت بیابان گرد و گروهی دیگر یکجانشین بودند که تعداد آن ها به شمار محدودی روستا و آبادی منحصر می شود. چنین به نظر می رسد که هریک از این گروه ها، به لحاظ سیاسی به جهان های متفاوتی متعلق بودند. ما در بررسی یکی از این دو گروه، خود را در میان چند حکومت کوچک محلی می یابیم که با حفظ نسب و سلسله حکمرانان، به ظلم و جور بر واحه های کوچک حکم می راندند. عدم انعطاف سیاسی، اصلی ترین ویژگی مشترک حکمرانان محسوب می شد و به همین دلیل بروز هر از چندگاه منازعات و درگیری ها میان قدرت های منطقه ای امری طبیعی به نظر می رسید. به سختی می توان دلیل اینگونه منازعات را انقلابی اساسی و بنیادین انگاشت. گاهی اوقات قدرت های خارجی نیز در این ناحیه اعمال قدرت می کردند اما این مساله آنقدر به ندرت رخ می داد که می توان بروز آن ها را اتفاقی دانست. سطور فوق، نمایی کلی و توضیحاتی اجمالی در باب شرایطی بود که نجد پیش از ظهور محمد بن عبدالوهاب در میانه های قرن۱۲/۱۸ در آن بسر می برد.
تاریخ پیش وهابی نجد تحت سیطره سنت تاریخ نگاری بومی آن است.۲ قدیمی ترین نمونه باقی مانده از این نسل تاریخ نوشته های مختصری از قاضی ابن بسام (م.۱۰۴۰/۱۶۳۰) است که وقایع مابین سنوات ۳۹-۱۰۱۵/۲۹-۱۶۰۶ را بیان می کند. شایان ذکرست که دسترسی به این نسخه حتی برای محققین سعودی نیز غیرممکن است.۳ متاسفانه هیچ گونه منبع تاریخی دیگری درباره وقایع رخداده در قرن۱۱/۱۸ در دست نیست، اما تاریخ نوشته های مختلفی از قرن ۱۲/۱۸ وجود دارد. قدیمی ترین آن ها متنی ست که منقور (م.۱۱۲۵/۱۷۱۳) به صورت ناقص به چاپ رسانده است.۴ چهار نسخه دیگر که آن ها هم به چاپ نرسیده اند، توسط محقق سعودی جهنی مورد بررسی قرار گرفته است:۵ هر چهار مورخ درگیر و سهیم در این ماجرا، یعنی ابن ربیعه (م.۱۱۵۸/۱۷۴۵) و ابن یوسف (که کار خویش را تا سال ۱۱۷۳/۱۷۵۹ به پایان رسانده است)، ابن عباد(م.۱۱۷۵/۱۷۶۱) و ابن منصور(که کارش را تا سال ۱۲۰۰/۱۷۸۶ ادامه داده است) منابع بسیار مهم و مناسبی برای بررسی و پژوهش در باب دوران رشد و نمو وهابیان به حساب می آیند. افزون بر آن، باید به تاریخ نوشته مختصری که توسط ابن عُزَیب (م.۱۱۶۰/۱۷۴۷یا کمی پس از آن) که درباره اوضاع عُنیزه نوشته شده، و مانند دیگر منابع، هنوز به چاپ نرسیده توجه داشت.۶ روی هم رفته می توان تعداد این دست نوشته های تاریخی را بالغ بر هفت عدد دانست.
حقیقت این است که از این میان، تنها یکی و آن هم بدون بررسی های درخور و مقابله با دیگر شواهد تاریخی مشابه، به چاپ رسیده و دردسترس عموم قرار گرفته است. جهنی که شناختش نسبت به منابع، بیش از ماست با اطمینان می گوید که تمام این چند منبع تاریخی از مفاد و منابع مشابهی بهره برده اند.۷ البته خود منابع را می توان در مجموعه هایی که از دوره وهابی به چاپ رسیده بررسی کرد؛ آن ها عبارتند از فاخری (۱۲۷۷/۱۸۶۰)، ابن بشر (م.۱۲۹۰/۱۸۷۳) و ابن عیسی (م.۱۳۴۳/۱۹۲۴).۸
چنانکه جهنی اذعان داشته است،۹ تاریخ نوشته های فوق الذکر منابع خود را با بسط و گسترش قابل توجهی همراه کرده اند و از جایگزینی متعصبانه اطلاعات و منابع به دست رسیده، پرهیز نکرده اند.
در هر حال، این منابع از سنت تاریخ نگاری سالشمار، در ابتدایی ترین شکل ممکن تبعیت کرده اند.۰۱ در این منابع اطلاعات مشابهی وجود دارد، فی المثل در باب وقایع فلان سال، وقایع نگار به ما می گوید فلان شخص کشته شده، سکنه یک شهر توسط حمله ای که مردم دیگر شهر تحت فرماندهی حکمرانانی متعلق به یکی از سلسله ها، ترتیب می دهند، کشته شده اند و یا اینکه در جایی خشکسالی رخ داده و یا فلان عالم دینی درگذشته است. برای مثال وقایع سال ۱۱۰۳ را که منقور برای ما نقل کرده در این جا می آوریم: محمد از القُرَیر کشته شد، الجماز به سکنه الجنوبیه حمله کردند و در پایان مرگ ابن غنام رخ داده است.۱۱ این جملات به اندازه کافی روشن و واضح هستند اما مطالبی که مورخ وهابی، ابن بشر مطرح کرده است را به روشنی تبیین و تحلیل نمی کنند.۲۱ او پس از اظهار تاسف از اینکه محققین متقدم نجد کمترین توجهی به تاریخ او نشان ندادند، کوشید تلاش های وقایع نگاران معاصر خویش را به باد انتقاد بگیرد. او معتقدست که این تاریخ نگاران با بیان قتل و کشتار ها بدون ذکر دلیل آن ها و گزارش جنگ ها بدون ذکر محل آن ها، هیچ کار مفیدی انجام نمی دهند. همه ما می دانیم که جنگ های بشری از روز ازل در جریان بوده و تا ابد نیز ادامه خواهد داشت، اما آنچه درباره جنگ ها برای ما مهم است ،دلایل، پس زمینه ها و موضوعاتی هستند که دو گروه بر سر آن با به جنگ پرداخته اند.۳۱
چنانکه ابن بشر و واکنش هایش به ما نشان می دهد سنت تاریخ نگاری قدیمی منطقه نهایتا تا اواخر قرن سیزدهم/نوزدهم جریان داشته است. بدون شک تغییرات و تأثیرات بنیادینی که بر تمام شئون زندگی مردم منطقه در پی ورود و استیلای حکومت وهابی رخ داده بود، این سنت تاریخ نگاری را نیز از بین برد و شیوه ای را بنیان نهاد که مطامع و منویات این ساختار را تأمین کند.۴۱ البته این جایگزینی و تغییر بدین شکل نبود که سنت جدیدی جایگزین ساختار سابقه دار پیشین شده، از بند شئون و تقیداتش رها شود. اما در کل ادبیات تاریخ نگاری جدید با آنچه در پیش از آن وجود داشت تفاوت های بنیادینی دارد.
فارغ از بررسی و بذل توجه به از بین رفتن سنت تاریخ نگاری منطقه و با توجه به ریشه و منشا آن، باید گفت که طبق بررسی های تطبیقی من در باب قدیمی ترین نوشته متعلق به این سنت، هیچ منبعی قدیمی تر از وقایع نگاری ابن بسام در منطقه وجود ندارد. علاوه بر این، هیچ رخداد تاریخی را نمی توان یافت که آغازگر چنین سنتی شده باشد.۵۱ چنان که دیدیم ابن بسام تاریخ نگاری اش را از سال ۱۰۱۵/۱۶۰۶ آغاز کرده است، این در حالی ست که ابن عُدَیب در سال ۱۰۵۹/۱۶۴۹ به این امر اهتمام ورزیده است. از سوی دیگر ابن عباد و منقور حدود ابتدایی کار خویش را به سال ۱۰۱۱/۱۶۰۲ محدود ساخته اند. ابن ربطه و ابن یوسف نیز از سال ۹۴۸/۱۵۴۱ شروع به تاریخ نگاری کرده اند. تاریخ نگاری ها در عصر سعودی از زمان های قدیم تری آغاز شده اند: فاخری، ابن بشر و ابن منصور ابتدای آثار خود را در سال ۸۵۰/۱۴۴۶ قرار داده اند.۶۱ ابن عیسی نیز کار خویش را از سال ۷۰۰/۱۳۰۰شروع کرده است. در حال حاضر به همان میزان که ما از لحاظ دسترسی به اطلاعات تاریخی در مضیقه هستیم، وقایع نگاران سعودی نیز برای استفاده از تاریخ نگاری های ماقبل خویش برای اتصال به زمانی که ابن بسام تاریخ خویش را از آن زمان آغاز کرده، با مشکل مواجه بوده اند.
بنابراین باید به دنبال منابع جایگزینی گشت که این مورخان از آن ها بهره برده اند. بخشی از این منابع به نوشته های تاریخی غیرنجدی متکی هستند، چه ما در آن منابع با درج سالمرگ علمای حنبلی منطقه مواجهیم که تنها نام یکی از اهالی نجد در میان آن هاست.۷۱ بخش دیگر منابع تاریخی آن ها به وقایع نگاری های حجازی چون شرح سفر زیارتی حاکم به احساء در سال ۹۱۲/۱۵۰۷ ۱۸ و شرح حملات و تجاوزات اشراف مکه به نجد که در سنوات انتهایی قرن رخ داده، منحصرست.۹۱ در ثانی ما با روندی در این میان مواجهیم که ابن منصور آغازگر آن بوده است:۰۲ و آن اتصال سنن تاریخ نگاری نجد و منابع تاریخی سنوات ابتدایی دولت سعودی است.۱۲ با این توصیفات با پایان یافتن دوره این وجوه اشتراک در میان منابع تاریخی قبل و بعد از سعودی نجد، با دو مساله اساسی مواجه می شویم؛ اول امتناع مورخین از استناد به منابع تاریخی پیش سعودی و دوم عدم توجه تاریخ نگاران به ارائه تواریخ دقیق بروز رخدادها. به طوری که یا اصلا تاریخی برای حادثه ای ذکر نشده و یا به صورت تقریبی، به بیان آن پرداخته اند.۲۲ با در نظر داشتن تمام این شرایط، درخواهیم یافت که اطلاعات چندانی را نمی توان از این منابع به دست آورد، اما (چنانکه جهنی پیشنهاد می دهد) شاید بتوان با بررسی سنت تاریخ نگاری شفاهی که پشت به پشت منتقل شده و در دسترس ما قرار گرفته، ارتباطات میان سکنه و قدرت های حاکمه را بررسی کنیم.
چنان که دیدیم منابع در دسترس، قابلیت بررسی تاریخ نوشته های قدیمی تر از ابن بسام را به ما نمی دهند. این امر ابدا به این معنا نیست که پیش از ابن بسام هیچ اثری از سنت تاریخ نگاری وجود نداشته، چراکه ما شواهدی در دست داریم که این مساله را اثبات می کند.
در این مرحله باید منابعی را که مورخان نجدی برای نگارش تواریخ خویش از آن ها بهره می برده اند، یافت. شواهد گوناگونی ما را برآن می دارد که این سنت را حاصل تحول و انقلابی درونی در منطقه برشماریم.زیرا هیچ مورخ نجدی در اثر خویش از هیچ یک از مورخان برجسته پیشین سخنی به میان نمی آورد. از سوی دیگر هیچ شاهدی برای انتقال منابع تاریخی مناطق همجوار چون دمشق یا مصر در دست نیست. به عبارت دیگر نمی توان برای این سنت تاریخ نگاری خودجوش، نقطه عطفی که تحت تأثیر تاریخ نوشته ای دیگر پدید آمده باشد، قائل شد.
در یک مرور و بررسی گذرا بر ادبیات منابع تاریخی اطراف چون یمن، حجاز، مصر و کلا هلال حاصلخیز همجوار نجد، هیچ ارتباطی را نمی توان میان این سنن و پس زمینه های شکل دهنده سنت تاریخ نگاری نجد دریافت. شاخصه های زبانی سالنامه های نجدی نیز بر همین منوال هستند.۳۲ (بر عکس دوره وهابی که مورخین شیوه ادبی متفاوتی را اختیار می کنند) تصور این امر که یک سنت چگونه و طی چه مراحلی پدید می آید کار چندان مشکلی نیست. چنانکه پیش از این دیدیم، تنها یک نوشته تاریخی از عصر پیش-وهابی به دست ما رسیده است؛ منقور و تاریخ نوشته اش آمیزه هماهنگی از ذکر حوادث شخصی و عام نجد را ارائه می کند. در راستای ذکر قتل و کشتارها، نویسنده از تولد یک فرزند و یا کاشت و آبادانی یک باغ نیز خبر می دهد. در راستای این پژوهش، مداخل و اطلاعات تاریخی ارائه شده را با قطع نظر از اطلاعات طولانی شجره نامه ای مذکور، می توان به عنوان یک سند قابل ارجاع و ارزشمند، مورد بررسی قرار داد. این ساختار تاریخ نگاری نه برای یادآوری کسانی که پیشتر از آن اطلاع داشته اند مناسب است و نه برای آگاه کردن کسانی که نمی دانند. نسخه ای که من آن را از یک کتابخانه شخصی به دست آورده ام، در زمان های مختلف و مرکب های مختلف به سرعت و با عجله نوشته شده و در بخش سفید بالای مجلدات بیشتر خوانده شده آثاری بر جاست. چنان که آمد و با توجه به قلّت منابع، بررسی ریشه های تاریخ نوشته های نجدی غیر ممکن است. اما با بررسی اثرات برجای مانده بر روی نسخ و تطابقات زمانی و مکانی می توان به حدسیاتی رسید. نسخ خطی Or. 4529 در کتابخانه ملی بریتانیا مجموعه ای از متون اندیشه ای وهابی است؛۴۲ اما در خلاصه مختصری که در آغاز آن نگاشته شده اطلاعات تاریخی محدودی که دوره تاریخی مناسبی را از ۱۲۳۱/۱۸۱۵-۱۳۰۰/۱۸۸۳ تحت پوشش قرار می دهد، ارائه شده است.۵۲ ما باید دقیقا همین کار را با یادداشت های جزئی دیگری که بر دیگر صفحات این نسخ توسط شخصی ناشناس ـ که شاید صاحب آن ها ـ نگاشته شده، انجام دهیم.این روند باید دقیقا شبیه کاری باشد که دو قرن پیشتر با تاریخ نوشته های نجدی انجام شد.
اما اگر تاریخ نگاری های نجدی در اصل از یادداشت های شخصی نشأت گرفته باشد، چگونه این سبک، به سرعت تبدیل به وجه رایج ادبیات عام منطقه شده است. این مساله دقیقا شبیه آن چیزی ست که برای ابن منصور اتفاق افتاد، وقتی که او از حمل کردن چهارکتاب حجیم برای نگارش تاریخش رنج می برد.۶۲ و بدون شک باید گفت که این مطلب اصلا چیز جدیدی نیست، شواهد گوناگونی پیرامون تاریخ منقور در باب انتشار چند نسخه از آن در زمان حیات نویسنده وجود دارد.۷۲ این مطلب را شاید بتوان شاهد خوبی برای عبارتی که پیش از این در باب گستره عمل محدود تاریخ نوشته های نجدی آوردیم، برشمرد.
در وهله اول و تا زمان ابن منصور، مورخان نجدی هیچ علاقه ای برای درج و ضبط میراث بومی مردم نجد نداشتند و در عوض تمام توجهات خود را به تاریخ درعیه، خاندان سعودی و در کل شرح وقایع تاریخی مرتبط با خاندان سعودی معطوف کرده بودند.۸۲ در ثانی، اینطور به نظر می رسد که وقایع نگاران اطلاعات اندکی در باب چیزی که آن را منبعی غنی برای درک و ثبت شعر بومی منطقه و تبدیل آن به یک سنت فراگیر می دانند، داشته اند.۹۲ در این جا ما با چامه ای هیجان انگیز و جذاب مواجهه ایم که یکی از شاعران قرن دوازدهم/هجدهم یعنی حُمَیدان الشُوَیر آن را سروده و کوشیده با بیانی جذاب، ماجرای نزاع بین اهالی اُثیفیه و ثرمداء را شرح دهد؛ این شعر توسط فیلبی و همزمان با جنگ جهانی اول تحت عنوان سنن شفاهی بومی اُثیفیه ثبت شده است.۰۳ این در حالی ست که وقایع نگاران ابداً به این حماسه کوچک توجه نکرده اند. ثالثا وقایع نگاران اصلا تلاش نکرده اند تا تاریخ نجد را بیرون از محدوده های تعریف شده بنگارند. آن ها چنان که پیش از این دیدیم کوشیده اند تا حدود تاریخ خود را تاحد امکان به عقب ببرند، ولی در روند امتزاج و یکپارچه سازی بازمانده های ادبی منطقه، با سنت تاریخ نگاری خود موفق نشدند. شاید بتوان گفت که بخش کمی از این مواد تاریخی در دسترس نجدیان بوده است،۱۳ با این اوصاف این مواد به راحتی می توانست توجه یکی از دانشمندان نجدی حاضر در دمشق یا قاهره را به خود جلب کرده و از طریق او به دانش عمومی منطقه نجد افزوده شود. به همان شکلی که این نگرانی در باب گذشته نجد مطرح است در باب آینده و حضورش در جهان جدید نیز وجود دارد.۲۳ اما این نوع از توجهات عموما در جهان جدید معنایی پیدا نمی کنند. فی المثل ابن عیسی را به هیچ وجه نمی توان یک دانشمند مدرن دانست، با اینکه تاریخ او از سال ۷۰۰/۱۳۰۰ عقب تر نمی رود کوشیده است از دایره گسترده تری از منابع در منطقه عربستان برای نگارش کتابش بهره ببرد.۳۳ ابن الدَیبَع (م.۹۴۴/۱۵۳۷) مورخی یمنی ست که تاریخ یمن را از ورود اسلام بدانجا تا روزگار خود نگاشته است.۴۳مرعی بن یوسف (م.۱۰۳۳/۱۶۲۴) نیز چنین کاری را برای تاریخ مصر انجام داده است.۵۳ کوتاه سخن آنکه تصویری که از سنت تاریخ نگاری نجد به ما می رسد، محصول محدودیت های دو جانبه نگرش اعضای آن ست: اولا آن ها ابدا به سطح آگاهی اجتماعی مردم نجد و تاریخ اجتماعی آن وقعی نمی نهند۶۳ و ثانیا هیچ توجهی به تاریخ نوشته های ماقبل خود درباره نجد، مبذول نمی دارند.
چرا پس زمینه های فرهنگ نجد به چنین سنتی منتهی شده است؟ و یا اگر جوامع نجدی تاریخ نوشته هایی مناسب خود داشته اند، چگونه توانسته اند این سنت پیش پا افتاده و ابتدایی را بپذیرند؟ پاسخ این سؤالات ـ اگر واقعا قابل پاسخگویی باشند ـ در بستر دو عامل اصلی نهفته است: استعداد نهانی بسیار قوی تاریخ نگاری اسلامی، و توانایی و ظرفیت اندک جامعه نجدی در تاریخ نگاری. بیایید با دانشمندان آن منطقه کار خود را آغاز کنیم.
جامعه نجدی در دوره مورد بحث توسط علمای مذهبی بومی هدایت می شد.۷۳ آن ها نهایتا از قرن نهم/پانزدهم در منطقه حاضر بوده اند، اما شیوه توزیع و پخش شدن آن ها نامتوازن بوده است. با این وجود آن ها توانستند به خوبی نقش خود را به عنوان سران مذهبی منطقه ایفا کرده۸۳ و بر بیشتر ساکنان نفوذ داشته باشند. آن ها به لحاظ فقهی به مکتب سنی حنبلی متعلق بودند که مرکز علمی آن در دمشق قرار داشت. بنابراین باید اذعان داشت که علمای نجدی به جامعه علمی گسترده تری در میان اعراب متعلق بودند و در تعامل بسیار گسترده و فعال با مرکز این جامعه در خارج از عربستان قرار داشتند. وجود این جامعه علمی و تحقیقاتی در میان سکنه نجد۹۳ برای مساله ای که ما به دنبال آن هستیم بسیار سخت باور است. از سوی دیگر فرهنگ علما و دانشمندان، یکی از عوامل مهمی بود که با فعالیت های تاریخ نگاری همراهی می کرد. در مقیاس بسیار بزرگتر باید گفت که نگرش کلی جهان اسلام نیز بر محوریت تاریخ بنا شده است. چرا که در این انگاره آغاز جهان با شکل گیری بشر همزمان بوده و این همزمانی با شواهد و نشانه های مذهبی مستند شده است.۰۴ به صورت خاص و همراه با این نگرش در مقیاس جهانی، می توان گفت که در ادبیات تاریخ نگاری اسلامی، تنها در زمان های کوتاه و مختصری، تاریخ برخی مناطق جهان اسلام مورد غفلت واقع شده است.
خوشبختانه و یا بدبختانه باید گفت که تاریخ مناطقی که علمای نجدی در ارتباط دائم با آن ها بوده اند در هیچ برهه زمانی از چشم مورخین مسلمان دور نمانده است.۱۴ در ضمن هیچ عامل بازدارنده ای هم برای حنابله در پیوستن به اینگونه فعالیت ها وجود نداشته است.۲۴ ولی باید در نظر داشت که مطالعه تاریخ در آن زمان جزء مطالعات و دروس اصلی طلاب محسوب نمی شد و اساتید به همان میزان که قادر نبودند از تدریس و ارائه فقه و حدیث پرهیز کنند، می توانستند طلاب را از پرداختن به تاریخ منع کنند. بنابراین، زمینه های فرهنگی و علمی، آن ها را تبدیل به مورخینی بالقوه و نه واقعی کرده بود. مکاتب اسلامی به شدت از سرایت افکار در جهان بینی خویش از دیگران بیمناک بودند.۳۴ تلاش های اولیه در زمینه وقایع نگاری که با جهان بینی های اسلامی همراه بوده، از قرن سوم/نهم به ثمر نشست و مسلمین کوشیدند با ثبت تاریخ تولد و مرگ علما و مشاهیر خود اولین گام را در تاریخ نگاری بردارند. همین تواریخ فوت و حیات نیز یکی از اصلی ترین مؤلفه های آثار مورخین نجدی محسوب می شد.۴۴ به هرحال بسیار عجیب خواهد بود اگر بر این گمان باشیم که هیچ اثر تاریخی در طول تاریخ نجد توسط علما و دانشمندان آن دیار تولید نشده است.
برخلاف دیگر عناصر، در باب گستردن افق نگرش جامعه نجدی برای غنی تر کردن تولیدات تاریخی، هیچ اقدامی انجام نشده است. در باب ساختارهای سیاسی نیز در دوره پیش وهابی نجد، هیچ شاهدی وجود ندارد که بتوان آن را به یک ساختار دولت تشبیه کرد.۵۴ بی تردید قدرت های محصور در خاندان های حکومتگر می کوشیدند سنن شفاهی حامیان خود را در بین رعایا ترویج کنند و هیچگونه انعطافی در باب تاریخ نوشته های مربوط به حکومت شان نشان نمی دادند.۶۴ به دلیل محدودیت های ساختاری که بر جامعه نجدی سلطه داشت، تاریخ نویسی در آن به هیچ مرتبه و مقامی نرسید.۷۴
در این جا چند مساله مهم وجود دارد که می توان آن ها را تحت عنوان دغدغه های فرهنگی مطرح کرد. در گام اول، هنگامی که اهالی نجد پیش از حضور وهابیون از وضعیت جهان خارج مطلع شدند هیچ تلاشی برای ایجاد ارتباط با دیگر جوامع همسایه نکردند. نجدیان حتما از اتفاقاتی که برعلیه ساکنان اطراف خویش و کل عربستان رخ داده بود، مطلع بودند. اما هیچ تلاشی برای ایجاد ارتباط با همسایگانِ آگاه تر خود نسبت به فعل و انفعالات پدید آمده نکردند. در ثانی در تاریخ قدیم نجد، هیچ عاملی برای افزایش سطح حس نگرانی در باب از بین رفتن سنن شفاهی تاریخ منطقه، وجود ندارد (حسی که برای از دست رفتن این روایات تاریخی رایج در افواه مردم احساس خطر کرده، برای مکتوب کردن آن نهایت تلاش خود را به خرج می دهد). نیازی به بیان این مطلب نیست که هردو نکته فوق در ارتباط با هم قرار دارند: جامعه نجدی هم درست مانند جامعه اسلامی در قرون اولیه بسط قدرتش بر ممالک همجوار که عموما از ساختارهای فرهنگی پیچیده تری بهره می بردند، ناگهان برای از دست رفتن سنن تاریخی شفاهی خود احساس نگرانی کرد.
در عین حال ما با دو عامل خنثی کننده در تاریخ پیش از وهابیت در نجد مواجهیم: یکی فرهنگ مکتبی برخوردار از منابع بالقوه و قابل توجه تاریخ نگاری در آن و دیگری جامعه ای با ظرفیت های کم و بیش قابل توجه برای نوشتن تاریخ . چیزی که از این شواهد پدیدار می شود، شکل گیری سنتی ابتدایی اما پایدار و جاری در جامعه و فرهنگ نجد است.
تمام این مشخصات و توضیحات در تعارض کامل با جامعه نجدی پس از حضور سعودیان و تحت تأثیر اندیشه های وهابی قرار داشت. دولت جدید سعودی مرز های نجد را گسترش داد، ساختار عقیدتی- سیاسی جدیدی را به منثه ظهور رساند و به چنان قدرت و استیلایی در شبه جزیره رسید که پیش از آن سابقه نداشت.چندان عجیب نیست اگر اثرات این تغییرات بنیادین را در شیوه تاریخ نگاری قدیم نجد هم مشاهده کنیم.۸۴ در واقع باید گفت که شواهدی در دست است که نشان می دهد تاریخ و مساله تاریخ نگاری جزء توجهات اصلی حکام اولیه دولت اول سعودی محسوب می شده است. یک نویسنده ناشناس در حوزه خلیج فارس در دوره زوال دولت اول سعودی توضیح می دهد که چگونه خاندان سلطنتی می کوشیدند با گستردن دایره معلومات و دانش خود، سطح فرهنگ خود را ارتقا بخشند، در این میان علم تاریخ از درجه اهمیت بالایی برای حکام برخوردار بوده است.۹۴ او بیان می کند که عبدالعزیز(حک ۱۱۷۹/۱۲۱۸-۱۷۶۵/۱۸۰۳) برای تقویت حافظه خویش علاقه زیادی به مطالعه و فراگرفتن علم تاریخ داشت.۰۵ بوکهارت هم در سنوات پایانی دولت اول سعودی از درعیه بازدید کرده و مسائل تاریخی را در صدر علایق و خواسته های حکام آن بر شمرده است. او از خرید و جمع آوری منابع تاریخی حجاز و یمن و اندوختن آن در کتابخانه بزرگ سعود (حک ـ۱۲۱۸-۲۹/۱۸۰۳-۱۴) به عنوان بزرگترین و غنی ترین گنجینه نسخ خطی در جهان عرب، سخن گفته است.۱۵ اما متاسفانه بیش از این اطلاعاتی در باب وضعیت تاریخ نگاری منطقه در دسترس ما نیست.۲۵
پی نوشت ها
Uwaidah M. Al-Juhany, Najd before the Salafi Reform Movement: Social, Political and Religious Conditions during the Three Centuries Preceding the Rise of the Saudi State (Ithaca Press in association with the King Abdul-Aziz Foundation for Research and Archives: Reading and Riyadh, 2002), 79-81.
P.M. Holt, “ottoman egypt 1517-1798; an account of Arabic historical Souras” in political and Social chang in Modern Egypt, London, 1968
هالت به خوبی توضیح می دهد که این اثر یک کار میانه و معتدل است اما به هیچ وجه الگوی مورخین نجدی قرار نگرفته است. ۴٫ سوریه: یکی از اصلی ترین نمونه ها در این باب وقایع نگاری ابن جمعه (م.بعد از ۱۱۵۶/۱۷۴۳) است (چاپ شده توسط المنجد، ولاه الدمشق فی العهد العثمانی، دمشق ۱۹۴۹ و توسط هنری لائوست تحت عنوان:
!Les gouverneurs de damassous les Mamlouks et les premeiers Ottomans,Damascus 1952
به چاپ رسید) کتاب در بیشتر مواقع شکل وقایع نگاری به خود گرفته است اما این اثر بسیار تمیزتر و کامل تر از تواریخ وقایع نگاران نجدی است (برای کسب اطلاعات بیشتر از وضع تاریخ نگاری در دمشق در قرن ۱۲/۱۸ بنگرید به: Abdul-karim Rafig, The province of pamascus 1723-1783, Beirut, p.320). 5. عراق: احمد بن عبدالله بغدادی (م.۱۱۰۲/۱۶۹۱) نگارنده تاریخی جهانی با عنوان عیون الاخبار الاعیان (کتابخانه بریتانیا Add.23,309) است که تاریخ ذکر حوادث نگارنده در دوره حیاتش است که البته بسیار کامل تر از آنچه نجدیان نگاشته اند، می باشد. در کل هیچ منبعی در باب این وقایع نگاران کاملتر از بررسی کلی تاریخ نگاری در اسلام که روزنتال آن را انجام داده، سخن نگفته است (فرانتز رورنتال، تاریخ تاریخ نگاری مسلمین، ویرایش دوم، لیدن ۱۹۶۸،۷۱-۸۶) از سوی دیگر نیز شاخت در بررسی اصلی ترین مشخصه های تاریخ نگاری اسلامی در مقدمه ای که بر تاریخ خلیفه بن خیاط (م.۲۴۰/۸۵۴) داشته، بسیار موفق بوده است Joseph schacht, “The kitab al-Tarikh of Halifa b.Hayyat” Arabica, 16 (1969) p.79ff چنین منبعی در فارسی که اطلاعاتی را مربوط به موضوع مورد بحث ما آورده مجمل فصیحی خوافی ست که وقایع سال های ۷۰۱-۸۴۵/۱۳۰۲-۱۴۴۲را تحت پوشش قرار داده است (م.فرخ، مشهد ۱۳۳۹)
C.Rieu,Supplement to the Catalogue of the Arabic manuscripts in the British Museum, Lonon1894 ,142 f, no.220
F.Sezgin, Geschichle des Arabischen Schrifitums, Leiden 1967-,1:742f
Article printed from ثقلین: http://thaqalain.ir
URL to article: http://thaqalain.ir/%d9%85%d9%88%d8%b1%d8%ae%db%8c%d9%86-%d9%86%d8%ac%d8%af%d8%9b-%d9%be%db%8c%d8%b4-%d8%a7%d8%b2-%d8%b8%d9%87%d9%88%d8%b1-%d9%88%d9%87%d8%a7%d8%a8%db%8c%d8%aa1/
Click here to print.
تمامی حقوق برای وبسایت ثقلین محفوظ است.