- ثقلین - http://thaqalain.ir -
در میان منابع بی شمار تاریخ وهابیت، «لمع الشهاب فی سیره محمد بن عبدالوهاب» کتابی ست که به رغم ناشناخته ماندن نگارنده آن، از اهمیت بسزایی نزد پژوهشگران و محققان این عرصه برخوردار است.۲ این کتاب برخلاف آنچه از نامش برمی آید با مرگ ابن عبدالوهاب در سال ۱۲۰۶/۱۷۹۲ به پایان نمی رسد، بلکه شرح وقایع را تا سال ۱۲۳۳/۱۸۱۷ یعنی چندماه پس از سقوط درعیه توسط سپاهیان مصری در خود گنجانده است. تنها نسخه موجود از این کتاب در کتابخانه ملی انگلستان به شماره ۲۳٫۳۴۶۳ و در مجموعه ای مشتمل بر چهار رساله وهابی قرار دارد. لمع الشهاب برای اولین بار توسط مارگولیوث و برای نگارش مدخل وهابیت در سری اول دائره المعارف اسلام مورد استفاده و استناد قرار گرفت. اما مندرجات آن با سفرنامه فیلبی به عربستان در باب تاریخ دولت سعودی منطبق نیست،۴ از سوی دیگر رنتز نیز صحت مطالب آن را رد کرده است.۵ ابوحاکمه نخستین کسی بود که با بهره گیری از این کتاب در اثر مهم اش «تاریخ عربستان شرقی در قرن هجدهم» لمع الشهاب را به همگان معرفی کرد.۶ وی چندی بعد آن را به صورت یک کتاب مستقل تصحیح و منتشر کرد.۷ اما او رسالات دیگری که به همراه متن مورد نظر در مجموعه خطی کتابخانه انگلستان وجود داشت را چاپ نکرده است.
برای تبیین بهتر بحث باید به دو ویژگی مهم و غیرمعمول این کتاب که توسط ابوحاکمه هم مورد توجه قرار گرفته، اشاره کنیم؛۸ نخست آنکه نگارنده کتاب یک وقایع نگار صرف نیست، و تلاش او برای تحلیل و ریشه یابی علل تاریخی رویدادها به خوبی از میان نوشته هایش آشکار است. دوم، کتمان هرگونه جهت گیری مبغضانه یا طرفدارانه در روایت حوادث تاریخی ست، به دیگر سخن نگارنده نقش تمام گروه ها اعم از وهابیان، شیعیان، عبادیان و حتی استعمارگران انگلیسی را بدون هیچ جهت گیری خاصی تبیین کرده است.۹
با تمام این اطلاعات نگارنده لمع الشهاب ناشناس باقی مانده و تنها از طریق اطلاعات و بررسی هایی که ابوحاکمه انجام داده می توان اطمینان داشت که این اثر در دوره ی زمانی موردنظر ما به رشته تحریر در آمده است. چنان که بدان تصریح شده،۰۱ این کتاب در سال ۱۲۳۳/۱۸۱۷ جمع آوری شده و شرح وقایع رخ داده تا رمضان آن سال را تحت پوشش قرار داده است.۱۱ همچنین بخش الحاقی که حوادث را تا ۲۲محرم ۱۲۳۳/۱۸۱۷ گزارش کرده، بعداً بدان افزوده شده است.۲۱ نگارنده به احتمال زیاد در منطقه ای در حوالی خلیج فارس ساکن بوده، چرا که اطلاعات بسیار جامعی در باب مناطق شرق شبه جزیره ارائه کرده و از سوی دیگر اشارات مبهم و نادرست او در باب سرزمین های باختری نجد ما را بر این گمان مطمئن تر می سازد.۳۱ به اطلاعات فوق باید حضور کوتاه او در زبیر و کویت را نیز افزود.۴۱ همچنین گزارش سفر دریایی، از بصره به احساء در سال ۱۲۱۳/۱۷۹۸ نیز بیانگر آگاهی و اِشراف کامل او بر این مناطق است.۵۱ بنابر تمام شواهد فوق محل سکونت و حضور نگارنده کتاب، کرانه های شمالی خلیج فارس بوده است.
دو مساله مهم دیگر نیز مورد توجه ابوحاکمه قرار گرفته است: اولا این نسخه در سال ۱۲۳۳/۱۸۱۷،۶۱ یا بصورت دقیق در ۲۶ محرم ۱۲۳۳/۱۸۱۷ رونویسی شده۷۱، و ثانیا این نسخه در سال ۱۸۶۰ از سوی خانم تیلور۸۱ به موزه ملی انگلستان اهدا شده است.۹۱ ابوحاکمه به درستی شخص مورد نظر را بیوه کاپیتان رابرت تیلور، مامور انگلستان در خلیج فارس دانسته که سالیان متمادی را (۱۷۸۸-۱۸۵۲) در نواحی شرقی عربستان، بالاخص بوشهر، بصره و بغداد گذرانده است.۰۲ او در طول ماموریتش مجموعه ای از ۳۵۵ رساله خطی به زبان های عربی، فارسی و غیره را گرد آوری کرد که مجموعه آن ها در سال۱۸۶۰ به موزه ملی انگلستان اهداء شد.۱۲ لمع الشهاب تنها نسخه در این مجموعه نیست که در باب تاریخ شرق عربستان نگاشته شده،۲۲ و تیلور نیز در زمان نگارش این رسالات از موقعیت و جایگاه مناسبی در منطقه برخوردار بوده است.۳۲ از سوی دیگر ابوحاکمه به مساله شک برانگیز و قابل توجه دیگری نیز اشاره نموده است: این کتاب (تا پیش از چاپ آن) در کویت، بحرین و حتی عربستان سعودی ناشناخته بوده است.۴۲
برای آغاز بررسی این کتاب و اثبات اصالت و اعتبار آن باید ابتدا نقطه ای را که نگارنده تاریخ خویش را از آن آغاز کرده مورد بررسی قرار داد. اولین رونوشت موجود از این کتاب تنها چهار روز پس از اتمام نگارش نسخه اول آن به پایان رسیده است (ابوحاکمه معتقدست که این نسخه ها در یک سال تهیه نشده اند)۵۲، و حتی اگر الحاقیه آن را نیز مدنظر قرار ندهیم، فاصله زمانی بیش از چهار ماه نبوده است.ابهام دیگر این است که نگارنده خود، رونویس اثرش نبوده و ما با نام حسن بن جمال بن احمد ریگی(؟) در این میان مواجهیم۶۲ اما با توجه به مشهود بودن بی اطلاعی رونویس از متن و محتویات کتاب، می توان از آن عبور کرد.۷۲ بنابراین از شواهد فوق می توان چنین استنتاج کرد که بین نگارش کتاب و تدوین رونوشتی که در دسترس ما است، فاصله زمانی بسیاری وجود نداشته است.
در ادامه باید به مدرک دیگری اشاره کرد که ثابت می کند رونوشتی که در اختیار تیلور قرار گرفته، چند ماه پس از نگارش به دست او رسیده است. تیلور در تابستان ۱۸۱۸ گزارشی را در باب شرایط عمومی خلیج فارس به مسئول مافوق خود در بمبئی تقدیم کرد۸۲ که با اقدامات انگلیسی ها علیه راهزنان قاسمی کاملا مرتبط بود.۹۲ تیلور برای تهیه این گزارش از منابع متفاوت اروپایی و بومی نیز استفاده کرده بود.۰۳ در میان مطالب این گزارش، در دو نقطه برداشت و استفاده از لمع الشهاب را به خوبی می توان مشاهده کرد.۱۳
بنابراین باید پرسید چه ارتباطی میان تیلور، نگارنده کتاب و رونویس آن وجود داشته است؟
دو نکته ضمنی دیگر در باب نسخه وجود دارد: اولا متن رونویس کتاب با درج تنها هشت سطر در هر صفحه و با رسم الخطی درشت، نگاشته شده و در میان سطور آن با اشارات تکمیلی انگلیسی که احتمالا از آن تیلور است مواجه هستیم.۲۳ جالب این جاست که این یادداشت ها در تمام صفحات رسائل دیگری که به همراه لمع الشهاب در مجموعه خطی وجود دارد نیز دیده می شود. برخی از این یادداشت ها که بعضا به لحاظ دستور زبان عربی مشکل دارد،۳۳ برگرفته از اطلاعاتی ست که خبرچینان بومی فراهم آورده اند.۴۳ (تصحیحاتی که بر این یادداشت ها در جای جای متن دیده می شود، احتمالا از سوی «سید ابراهیم» و یا «منشی» اوست. سید ابراهیم، ندیم و همدم تیلور یکی از علمای بصری بود، اما نام مشخصی برای منشی ایرانی الاصل تیلور و یکی از آموزگاران زبان او در منابع نیامده است).۵۳ چنانکه از شواهد ظاهری نسخه پیداست رونویس عمداً فضایی را در هر صفحه برای یادداشت های احتمالی تیلور رها کرده است.
مساله دوم به موضوع درج رساله لمع الشهاب به همراه سه رساله دیگر وهابی در مجموعه کتابخانه ملی انگلستان بازمی گردد. چنان که ابوحاکمه نیز بدان توجه داشته،۶۳ نگارنده لمع الشهاب وهابی نبوده و آموزه های وهابی را بدعه خوانده است.۷۳ این نکته به خوبی با ردیه ای که سلسله وار در ادامه لمع الشهاب آورده شده۸۳ و علائم و نشانه های انحراف ابن عبدالوهاب را از اصول بنیادین اندیشه حنبلی نشان داده، هم سو است.۹۳ با این حال در هیچ یک از رسالات دیگری که به همراه لمع الشهاب در مجموعه مورد نظر گنجانده شده اند، نشانی از مخالفت با وهابیت دیده نمی شود.۰۴ به عبارت دیگر به رغم آن که این رسالات در گونه متفاوتی از ذائقه فکری حاکم بر لمع الشهاب تهیه شده اند.۱۴ در ظاهر و منشأ تولید بسیار شبیه به ویژگی های لمع الشهاب تهیه شده اند: شیوه نگارش و صفحه بندی آن ها یکسان است (رسم الخط واضح و درشت، فواصل زیاد بین خطوط)، اوراق هم جنس اند و به لحاظ برش و اندازه کاملا بر هم منطبق اند،۲۴ هر چهار رساله با فاصله زمانی قابل اغماض حدوداً یک ماهه نگاشته شده اند.۳۴ و نیز صفحه آخر تمام رسالات فارسی ست۴۴ که توضیحی در باب دیدگاه های اصلی وهابیت است. به رغم سادگی و سهولت بیان مطالب در این رسالات، هیچ اشاره ای به دو محور اصلی دیدگاه های محل اختلاف و بحث برانگیز وهابیون نشده است.
دو نکته دیگر را می توان صرفا در باب لمع الشهاب افزود. اولاً آن که نگارنده در برخی نقاط توضیحاتی اضافه کرده که به نظر نمی رسد برای یک شخص مسلمان لازم به نظر برسد. فی المثل در باب ماه های هجری چنین توضیح داده است: «این اقدامات در پایان ماه رمضان، که ماه نهم مسلمین است، رخ داد.»۵۴ عبارات دیگری نیز در باب توضیح قوانین فقهی و شرعی مبتنی بر شرح قواعد تعامل سعود با همسران و کنیزانش، در جای دیگری از کتاب آمده است.۶۴
ثانیاً بغض و کینه فراگیر مردم جامعه اسلامی نسبت به تنها گروه نامسلمان ماجرا یعنی اتباع انگلستان (انقریز)، باعث شد که نگارنده توضیحاتی در باب اقدامات نیروهای انگلیسی بر علیه راهزنان قاسمی در سال ۱۲۲۴/۱۸۰۹ ارائه کند.۷۴ موضع گیری نگارنده در شرح ماوقع و پیروزی نیروهای انگلیسی، بی طرفانه و منصفانه اتخاذ شده بود. دو نکته در این جا شایان ذکرست: کمی پیش از شروع درگیری ها، ما اطلاعاتی در باب شادمانی سعید بن سلطان امام مسقط در باب رسیدن نیروهای انگلیسی به منطقه در دست داریم.از سوی دیگر کمی پس از پایان تهاجمات نظامیان انگلیسی به رأس الخیمه، به بازماندگان قول حفظ امنیت و مصونیت از تهاجمات احتمالی داده شده است.۸۴ تصریح لمع الشهاب در باب وقایع فوق کاملا با آنچه منابع انگلیسی درج کرده اند متفاوت است.۹۴ شرح ماوقع چنانکه کِلی (Kelly) بیان کرده، «از ابتدا با نوعی شور بختی و بداقبالی برای نیروهای انگلیسی آغاز شده است.»۰۵ علاقه و اشتیاق حاکم مسقط کمرنگ تر شد.۱۵ انگلستان در بر مواضع خویش پافشاری کرد،۲۵ اما مقاومت قواسم وحشیانه بود. علاوه بر تمام مسائل فوق باید پایان ناخوشایند و پرخسارت حمله به رأس الخیمه که در اذهان اعراب ساکن منطقه تأثیرات بدی باقی گذاشت، را بدان افزود. انگلستان با شنیدن پیشروی نیروی نظامی وهابی، هرگونه دشمنی و ضدیت را با ایشان نفی کرد. به تبع آن اعراب رأس الخیمه که با عقب نشینی فضاحت بار هم پیمانان خویش مواجه شده بودند در مقابل دشمنان خویش تسلیم شدند.۳۵ لمع الشهاب هیچ اشاره ای به این وقایع نکرده است.۴۵ به عبارت دیگر نگارنده لمع الشهاب از درج رویدادهای ناراحت کننده برای مخاطب انگلیسی به شدت پرهیز کرده است.
نکته پایانی در باب نگارنده لمع الشهاب این است که فارغ از چکامه مدح گونه ای که در ابتدای کتاب آورده شده، نوع قلم و طریقه نگارش کتاب را می توان تاحدی ناپخته دانست. چراکه او (و یا رونویس نسخه مورد نظر) مشخصا در رعایت فصاحت و بلاغت و قواعد دستور زبان عربی اهمال کرده است.۵۵ این مساله را می توان به دو گونه توجیه کرد: یا نگارنده از این قواعد بی اطلاع بوده و امکان استفاده از آن ها را نداشته و یا از سویی دیگر احتیاجی به رعایت تمام موازین نگارش در عربی نمی دیده، چه آن را برای مخاطب غیرعرب تهیه می کرده است.
از تمام نکات فوق و تمام فرضیاتی که در پی آن ها مطرح شد چنین برمی آید که این رونوشت و یا حتی نگارش اصل متن به دستور و خواست تیلور انجام گرفته است.
علاوه بر مطالب فوق ویژگی های دیگری نیز در باب این اثر قابل ذکرست؛ اول آنکه نگارنده در هیچ نقطه ای از متن به مبلغ و میزان دستمزد نگارش اشاره ای نکرده و برعکس در توضیح نسبت این کتاب، عامل اصلی تدوین آن را به انگیزه های معنوی و ذهنی مرتبط کرده است.۶۵ ثانیا نگارنده در هیچ نقطه ای از متن اشاره ای به تهیه آن برای عضوی از مجموعه پرسنل کنسولگری انگلستان در بصره و یا بوشهر نکرده است. با این حال یک منشی عرب (شاید همان سید ابراهیم) اطلاعات بسیار ارزشمندتری را نسبت به مقامات بالادست خود در فاش کردن نقش مستقیم تیلور در حمله اولیه ارتش انگلستان به دزدان قاسمی ارائه کرده است.۷۵ ثالثا با توجه به دسترسی محدودم به اسناد کمپانی هند شرقی هیچ اثر و نشانی دال بر تهیه این چنین کتابی برای این سازمان نیافتم.
این اسناد به هرحال ممکن است به صورت غیرمستقیم ما را به سوی منشأ اصلی کتاب هدایت کند. نکته دیگر حضور تیلور در سال ۱۸۱۷ در بوشهر است که از طریق امضای نامه های عربی واصله از مقامات مافوقش در بمبئی از آن مطلعیم؛۸۵ این تنها سندی ست که در ارتباط تیلور با زبان عربی و افزون بر آنچه در فوق بدان ها اشاره کردیم یافته ایم.مساله دیگری که در باب سیستم امنیتی ـ اطلاعاتی انگلستان در خلیج فارس توجه ما را به خویش جلب کرده، نامه ای طولانی از نماینده کمپانی در بوشهر خطاب به رئیس کمپانی در بمبئی ست که در ژانویه ۱۸۱۷ نگاشته شده و طی آن مشکلاتی که رهزنان در خلیج پدید آورده اند را شرح داده است.۹۵ نگارنده در بخشی از نامه خویش به اطلاعاتی استناد ورزیده که مدعی ست «آن ها را از اطلاعات عرب زبانی زیرک و آموزش دیده برداشت کرده است»۰۶ و در ادامه گزارش خویش متن ترجمه شده گزارش آن بومی آموزش دیده و زیرک را ضمیمه ساخته است.۱۶ از آن جایی که نگارنده نامه اطلاعات را گردآوری و تنظیم کرده، به سختی می توان گمان برد که آن عرب زیرک، جزء اعضای کنسولگری بوده باشد. چه وی شخصا متن را از زبان عربی ترجمه کرده و خلاصه ای از آن را برای ارسال و ارائه به مافوق خویش تنظیم کرده است.۲۶ این «خلاصه» احتمالا به گزارش سالانه تیلور در سال ۱۸۱۸ اضافه شده است.۳۶ آنچه پیش از این آمد، شرح روندی ست که لمع الشهاب را به کتابی ارزشمند و شناخته شده و ساخته و پرداخته عربی زیرک و آموزش دیده در نگاه انگلیسی ها، تبدیل کرده است.
این مسائل ممکن است پرتو آگاهی را به دوفرضیه ای که در ابتدای مقاله بدان ها اشاره شد، بیفکند. مسأله ی بسیار جالب توجه در این کتاب، سطح بالای اطلاعاتی نویسنده ی آن و فقدان هیچگونه گرایش فرقه ای یا مذهبی در میان مضامین آن است. هر دوی این ویژگی ها ما را در فرض مان مبنی بر نگارش این کتاب با هدف و مخاطب سنجی برای کسی که اطلاعات کاملی در باب پس زمینه ها، اعتقادات رایج مسلمین منطقه و همچنین عوامل اصلی بغض و کینه آن ها نداشته، مصمم تر می سازد. این ویژگی ها دقیقا بیانگر وجوه ارزشمندی و اهمیت نگارنده لمع الشهاب برای استعمارگران انگلیسی است. اما بی شک در آن زمان جمع کثیری از مسلمین توانایی درک و تحلیل سیاست های جامعه خویش را داشته اند و بسیار ساده انگارانه است اگر ذهن مذهبیون را منحصر به مسائل و شعائر مذهبی خویش و ناتوان از درک مسائل سیاسی و ورای آن بینگاریم.۴۶
پی نوشت ها
این مقاله پیش از این در شماره ۱۲۲ مجله آینه پژوهش منتشر شده است.
Puritane Islama?[Moscow,1967],22-25
Uwaidah M. Al-Juhany, Najd before the Salafi Reform Movement: Social, Political and Religious Conditions during the Three Centuries Preceding the Rise of the Saudi State (Ithaca Press in association with the King Abdul-Aziz Foundation for Research and Archives: Reading and Riyadh, 2002), pp.29-41, n.55.
Catalogus, Supplementum, Perface, ii-iii
و نیز بنگرید به کلی (Kelly)، انگلستان و خلیج فارس ۱۷۹۵-۱۸۸۰، آکسفورد (۱۹۶۸)، فهرست کتاب و اطلاعات تکمیلی پس از این خواهد آمد. طبق اطلاعات بیوگرافی مورد نظر از آن جا که کاپیتان تیلور دوباره ازدواج نکرد، بیوه او می بایست اطلاعات ارزشمند و متنوعی از حضورش در خلیج فارس را به خاطر داشته باشد، او در سال ۱۸۰۸ توسط دزدان دریایی قاسمی دستگیر شد، اما در سال بعد توسط شوهرش از بند ایشان خلاصی یافت. (همان، ۱۱۱)
Lorimer, Gazeteer of the Persian Gulf [Calcutta, 1908-15], 2:1589 f
اما طبق نسخه اصلی (لمع الشهاب، ۵۵۴) حرف دوم کلمه را می توان بجای «ی»، «ب» دانست و نام رونویس را «الرُبکی» خواند، اگر چنین باشد، این نام به یکی دیگر از مناطق شمالی خلیج به نام «رَبَق/ ربق»، در جوار بندر جاسک منتسب است. ابوحاکمه، تاریخ عربستان شرقی، ۱۷۵۰-۱۸۰۰ ص ۹، پانویس ۳ و نیز: Lorimer, Gazeteer, 2:930
۱۸۵۶؛ Selections from the Records of the Bombay Government, no xxiv, (Bombay, 1856)
به چاپ رسیده است. تاریخ ۱۸۱۸ در صفحه عنوان نسخه چاپ شده و همچنین مورد استناد کِلی (Kelly) قرار گرفته است Britain and tihe Persian Gulf,139 هر دو بر آنند که او مامور و مستشار سیاسی در بخش عربستان ترک (عثمانی) بوده و پیش از بوشهر در بصره حضور داشته است. من تاریخ دقیق انتقال او را نیافته ام، با این وجود مطمئن هستیم که در ماه های ابتدایی ۱۸۱۷ او هنوز در بوشهر حضور داشته است و طبق تصریح دفتر ثبت وقایع سال ۱۸۱۷ بمبئی (۱۳۰، شماره۱۹۲) وی در اوایل همین سال(۱۸۱۷) در مقام جدیدش، متصدی اقامتگاه بوسوره (در سنگاپور امروزی، bussorah) بوده است (همان، ۶۳) شاید او در آغاز سال ۱۸۱۸ از ستوان یکم به کاپیتان ارتقا درجه یافته باشد اما من به سالنامه و دفتر ثبت بمبئی در سال ۱۸۱۸ دسترسی نداشتم تا این ادعا را مستند بدان سازم.
C.Brockelmann, GAL[Leyden1937-42] 2:531, no.1.
(Kelly, Britain and the Persian Gulf, 210)
(بنگرید بهIngham, North east Arabian dialects [London&Boston 1982], 87) من به خاطر اشاره دقیق دکتر اینگام در این رابطه سپاسگزارم.
Article printed from ثقلین: http://thaqalain.ir
URL to article: http://thaqalain.ir/%d9%85%d9%86%d8%b4%d8%a3-%d8%a7%d8%b5%d9%84%db%8c-%da%a9%d8%aa%d8%a7%d8%a8-%d9%84%d9%85%d8%b9-%d8%a7%d9%84%d8%b4%d9%87%d8%a7%d8%a8-%d9%81%db%8c-%d8%b3%db%8c%d8%b1%d8%a9-%d9%85%d8%ad%d9%85%d8%af-%d8%a8/
Click here to print.
تمامی حقوق برای وبسایت ثقلین محفوظ است.