پیامبر اکرم (صلی الله علیه وآله)  غیر از جنگ خندق نیز با مسلمانان مشورت کرده است؛ چنان که در جنگ هاى احد[۱] بدر[۲] و تبوک،[۳] با سپاهیان مشورت کرد و نظر آنها را پذیرفت. قرآن کریم نیز با صراحت به حضرت مى فرماید: «وَ شاوِرْهُمْ فِی الْأَمْرِ».[۴] پیامبر (صلی الله علیه وآله)  علاوه بر اینکه از وحى آسمانى برخوردار بود و فکر نیرومندى داشت؛ اما به دلایل مختلفى با مسلمانان، به مشورت مى پرداخت (و در صورتى که نظر آنان با رأى پیامبر (صلی الله علیه وآله)  مخالف بود، حضرت نظر آنان را ترجیح مى داد). بعضى از این جهات عبارت است از:

۱ – مسلمانان به اهمیت مشورت پى ببرند و آن را جزو برنامه هاى اساسى زندگى خود قرار دهند.

۲ – نیروى فکر و اندیشه در افراد پرورش یابد.

۳ – براى دیدگاه و آراى افراد صاحب نظر، ارزش خاصى قائل شوند.

۴ – به شخصیت افراد، احترام و ارزش داده شود.

۵ – میزان دوستى افراد آزموده شود.

۶ – مشاوره به سپاهیان نوعى آماده سازى روحى و روانى و زمینه سازى حضور در جنگ بود و….[۵]

پی نوشت ها

[۱]– ر.ک: تفسیر نمونه، ج ۳، ص ۷۰٫

[۲]– همان، ص ۱۴۲٫

[۳]– همان، ج ۸، ص ۱۷۸٫

[۴]– آل عمران ۳، آیه ۱۵۹٫

[۵]– ر.ک: تفسیر نمونه، ج ۳، ص ۱۴۵٫