لذّت یعنی ادراک و وصول به اموری که در آن، کمال نفس است (کمال حقیقی یا کمال وهمی و خیالی) مانند وصول انسان به غذای خوش و صوت و صورت زیبا و ریاست و سلطنت و آمال و تخیّلات خوش.

و الَم [رنج و درد] یا عدم لذّت است و معنی آن، مقابل لذّت [است] یا ضد لذّت و معنی آن، ادراک امور منافر و مضادّ کمال نفس است…

و چون معلوم شد لذّت و الم، ادراک ملایمات و ناملایمات است و ادراک انسان بر سه مرتبه‌ی کلّی قسمت شود: ادراک حسّی و خیالی (و وَهمی) و عقلی؛ پس مراتب لذّت و الم نیز بر این سه قسمت خواهد بود:

لذّت و اَلم حسّی… مانند ذائقه به شیرینی و باصره به سبزه و گل و لامسه از ملموس لطیف و شامّه از عطر و سامعه از صوت خوش. و الم هر یک، به ضدّ آن.

لذّت و الم خیال و وَهم: خیال به امیدواری‌های خوشی و تخیّل آن و آرزوهای نیکو لذّت برد. وَهم به غلبه و سروری یافتن و نام نیکو و شهرت و معروفیّت و قبول عامّه و یا جهانگیری و فاتح و غالب بر خصم بودن.

امّا لذّت عقلی– که مخصوص نفس ناطقه‌ی قدسیّه و نفس کلّیه‌ی الهیّه است- عبارت از ادراک حق و نیل به حق و درک حقایق اشیا چنانکه هستند و خصوص معرفت به حقّ اوّل و مشاهده‌ی حسن مطلق نامتناهیِ الهی است و التذاذ به اطاعت و عبودیّت او و فکرت در اوصاف جلال و جمال و قدرت و حکمت و رحمت نامنتهای او و استغراق در شهود.

منبع: کتاب پندهای آسمانی، ص ۷۳