بزرگان اهل معرفت، پنج مرتبه براى حضور قلب ذکر کرده اند:

مرتبه یکم: نمازگزار باید اجمالاً بداند که با خداوند سخن مى گوید و حمد و ثناى او را مى گوید؛ هر چند به معانى الفاظ توجّه نمى کند.

امام خمینى(ره) از استادش مرحوم شاه آبادى نقل مى کند: «این مرتبه  مثل آن است که فردى، قصیده اى در مدح بزرگى بگوید و به بچه اى که معناى آن را نمى داند، بدهد تا آن را در حضور آن بزرگ بخواند و به آن بچه بهفماند که این قصیده در مدح این شخص بزرگ است. البته بچه احتمالاً مى داند، ستایش و مدح آن بزرگ را مى کند؛ ولى چگونگى آن را نمى داند».

مرتبه دوم: علاوه بر مرحله قبلى، به معانى کلمات و اذکار نیز توجّه مى کند و مى داند که در نماز چه مى گوید و در این مرحله، قلب تابع زبان است.

مرتبه سوم: اسرار عبادت و حقیقت اذکار، تسبیح، تحمید و سایر مفاهیم را مى فهمد و در حال نماز به آنها توجّه مى کند و خوب مى داند چه مى گوید و چه مى خواهد.

مرتبه چهارم: علاوه بر مراحل قبلى، اسرار و حقایق اذکار به طور کامل در عمق جانش نفوذ کرده و به مرحله یقین رسیده است. در این صورت، زبان از قلب پیروى مى کند و چون قلب به آن حقایق ایمان دارد، زبان را به اذکار وادار مى کند.

مرتبه پنجم: در این مرحله، نمازگزار به مرتبه کشف و شهود و حضور کامل مى رسد که به این مرحله، مرحله حضور قلب در معبود مى گویند؛ نه حضور قلب در عبادت؛ یعنى، مرحله اى که اسما، صفات و کمالات حق را به چشم باطن مشاهده مى کند و چیزى را به جز خدا نمى بیند و حتّى به خود و افعال، حرکات و اذکارش نیز توجّه ندارد. البته این مرتبه خود داراى مراتب مختلفى است که نسبت به سالکان و درجه معرفت آنان  متفاوت است.[۱]

رعایت این مراحل و مراتب براى داشتن حضور قلب امرى ضرورى و بایسته است؛ البته رعایت همه آنها احتمالاً امکان پذیر نباشد و در این صورت باید به ترتیب در عمل به آنها کوشید.

منبع:نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری در دانشگاهها / مؤلف:رحیم کارگر/پرسش وپاسخ دانشجویی

[۱] – ابراهیم امینى، خودسازى، ص ۲۳۱؛ ملکى تبریزى، اسرار الصلاه، ص ۳۰۷٫