احکام الهی دارای حکمت و علّت هستند. اگرچه ممکن است بعضی از حکمت‌های احکام را بتوانیم به دست آوریم. امّا علّت احکام به درستی بر ما روشن نیست. عقل ما با توجّه به آموزه‌های اسلامی یا علوم تجربی و حسّی می‌تواند بعضی حکمت‌ها را برای احکام الهی و از جمله نگه داشتن «عدّه» استنباط نماید.

قبل از این‌که به ذکر حکمت‌های احتمالی در مورد عدّه بپردازیم، توجّه به چند حکم فقهی ضرورت دارد؛

۱ –  عدّه انواع مختلفی دارد که متضمّن حکمت‌های مشترک و خاص است. عدّه طلاق در ازدواج دائم و عدّه‌ی پایان مدّت در ازدواج موقّت و عدّه‌ی وفات در صورت فوت شوهر.

۲ –  در صورت عدم نزدیکی بعد از ازدواج و یا یائسگی زن در ازدواج موقّت، عدّه منتفی می‌گردد.

۳ –  زن در زمان عدّه دارای حقوق و تکالیفی است.

با این مقدّمه برخی از حکمت‌ها را این‌گونه می‌توان شماره نمود:

۱ –  حکمت بهداشتی

بی‌شک ارتباط جنسی ممکن است زمینه‌ی مناسب برای انتقال یا شکل‌گیری بیماری‌ها و عفونت‌های مختلف فراهم آورد این احتمال در ارتباطات متعدّد جنسی بیشتر و خطرناکتر است. در این میان زن به لحاظ ساختار جسمنی و فیزیکی و هم به خاطر فعل و انفعالات طبیعی رحمی قابلیت بیشتری برای دریافت، پرورش و انتقال بیماری‌ها و عفونت‌ها دارد. زمان عدّه در حقیقت می‌تواند نقش قرنطینه برای رحم زن باشد. شاید حکمت سه بار پاک شدن از حیض برای عدّه[۱] نیز اشاره‌ی لطیفی به این نکته باشد. چون از نظر فیزیولوژی حیض نوعی خانه تکانی رحم از سلول‌های مرده و عفونت‌های داخلی و خارجی است و سه بار خانه تکانی در عدّه‌ی طلاق محیط کم خطری را برای ارتباط جنسی جدید و تولید نسل ایجاد می‌نماید.

۲ –  مصلحت حفظ نسل

گاهی عدّه نگه داشتن، جهت جلوگیری از مخلوط شدن نطفه‌ها در رحم زن است تا اگر احتمالاً در رحم زن نطفه‌ای باشد، تا سه ماه مشخّص شود، گاهی نطفه بعد از مدّت‌ها بسته می‌شود و بعد از سه ماه، به طور یقین وضعیت مشخّص می‌شود. اگرچه با پیشرقت علوم ژنتیک و پزشکی و… امکان تشخیص فرزند در رحم یا نسب فرزند وجود دارد، امّا:

اوّلاً، این یکی از حکمت‌های عدّه است نه همه‌ی آن و نه علّت آن.

ثانیاً، تشخیص پزشکی و علمی اموری خطاپذیر بوده که همواره امکان خطا در مورد آن می‌رود. از طرفی علوم تجربی با تمام پیشرفت خود امکان اثبات بی‌ضرر بودن رابطه‌ی جدید جنسی زن را برا جنین شوهر اوّل یا دوم ندارد.

۳ –  احیاء دوباره‌ی خانواده

از نظر اسلام طلاق منفورترین حلال‌ها و تداوم کانون خانواده و احیا آن از بهترین رفتارهاست.

در عدّه‌ی طلاق رجعی، زن می‌تواند در همان خانه‌ای که زندگی می‌کرده سکونت داشته باشد. در این زمان زن و مرد می‌توانند با توافق دوباره با یکدیگر و بدون هیچ تشریفات شرعی یا قانونی دوباره زندگی خانوادگی خویش را احیا کرده و یا با پایان رسیدن زمان عدّه، بر تصمیم بر جدایی باقی بمانند و به طور کامل از هم جدا شوند.

گاهی در اثر عوامل مختلف، وضعی پیش می‌آید که پدید آمدن یک اختلاف جزئی و نزاع کوچک، حسّ انتقام را آن‌چنان شعله‌ور می‌سازد که فروغ عقل و وجدان را خاموش می‌کند و غالباً تفرقه‌های خانوادگی در همین حالات رخ می‌دهد. امّا بسیار می‌شود که مدّتی اندک بعد از کشمکش، زن و مرد به خود آمده، پشیمان می‌گردند. این‌جاست که آیه‌ی مورد بحث می‌گوید: زن‌ها باید مدّتی عدّه نگه دارند و صبر کنند تا این امواج زود گذر بگذرد و ابرهای تیره‌ی نزاع و دشمنی از آسمان زندگی آنان پراکنده شود.

با این توضیح، زمان عدّه موقعیت و زمینه‌ای مناسب است که در آن نه جدایی کامل و نه رابطه‌ی زناشویی به نحو کامل برقرار نیست. در این موقعیت زن و مرد به دور از هیجانات و احساسات زودگذر، در برزخ بین اصلاح مشکلات و بازگشت به کانون خانواده و یا عدم توانایی برای اصلاح و جدایی قرار می‌گیرند.

به عبارت دیگر زمان عدّه در طلاق رجعی، موقعیتی عقلایی و مناسب برای درست فکر کردن و سبک و سنگین کردن مزایا و معایب باقی بودن بر ازدواج و یا جدایی کامل خواهد بود. در عمل زمان عدّه رجعی فرصتی برای احیاء دوباره‌ی نظام خانواده و تولّدی دوباره براساس شرایط و بینش‌های جدید نسبت به زندگی است.

۴ – حفظ حرمت اعضاء خانواده

حکمت مهمّی که در عدّه‌ی طلاق و عدّه وفات نهفته است. حفظ احترام کانون خانواده است، به طوری که نه تنها زن و شوهر بلکه تمام فرزندان و بستگان و حتّی جامعه بایستی حرمت آن را نگه دارند. ازدواج بلافاصله زن بعد از طلاق یا بعد از وفات به نوعی نادیده‌انگاری عواطف و احساسات حق‌داران کانون خانواده مانند: شوهر، فرزندان، بستگان و… تلقّی می‌شود و چه بسا پیامدهای تربیتی، عاطفی و روانی جبران‌ناپذیری را برای فرزندان و بستگان ایجاد نماید.

همچنین ازدواج سریع زن بعد از طلاق یا وفات شوهر ممکن است زمینه‌ی سوء ظن‌ها و اتّهامات مختلف را فراهم آورده و مقدّمه‌ای بر کینه‌توزی‌ها و جرایم دیگر شود.

ناگفته پیداست این ادّعا که شوهر نیز بایستی برای حفظ حرمت خانواده عدّه نگه دارد پذیرفتنی نیست. چرا که:

اوّلاً، به دلایل مختلفی که در جای خود اثبات شده چه قبل از طلاق یا وفات همسر و چه بعد از آن، مرد می‌توانست مجدّداً ازدواج کند و این حکم مازاد بر آن نیست.

ثانیاً، در بسیاری موارد، به لحاظ وظایف مختلف از جمله حضانت و نگهداری فرزندان و وظایف اجتماعی و همچنین آسیب‌پذیری ویژه‌ی مرد در مورد سرکشی‌های غریزه‌ی جنسی، نیاز به ازدواج در مرد شدیدتر از زن زن است.

۵ –  عدّه به مثابه‌ی حق برای زن

خدا درباره‌ی رفتار با زنان در زمان عدّه می‌فرماید:

«لا تُخْرِجُوهُنَّ مِنْ بُیُوتِهِنَّ»[۲]؛

«آنها را (در دوران عدّه) از خانه‌هایشان بیرون نکنید».

أَسْکِنُوهُنَّ مِنْ حَیْثُ سَکَنْتُمْ مِنْ وُجْدِکُمْ وَ لا تُضآرُّوهُنَّ لِتُضَیِّقُوا عَلَیْهِنَّ وَ إِنْ کُنَّ أُولاتِ حَمْلٍ فَأَنْفِقُوا عَلَیْهِنَّ حَتَّى یَضَعْنَ حَمْلَهُنَّ فَإِنْ أَرْضَعْنَ لَکُمْ فَآتُوهُنَّ أُجُورَهُنَّ وَ أْتَمِرُوا بَیْنَکُمْ بِمَعْرُوفٍ وَ إِنْ تَعاسَرْتُمْ فَسَتُرْضِعُ لَهُ أُخْرى‏»[۳]؛

«آن‌ها [زنان در عدّه] را هر جا خودتان سکونت دارید و در توانایی شماست سکونت دهید و به آن‌ها زیان نرسانید تا کار را بر آنان تنگ کنید (و مجبور به ترک منزل شوند) و اگر باردار باشند، نفقه آن‌ها را بپردازید تا وضع حمل کنند و اگر برای شما (فرزند را) شیر می‌دهند، پاداش آن‌ها را بپردازید و (درباره‌ی فرزندان، کار را) با مشاوره‌ی شایسته انجام دهید و اگر به توافق نرسیدید، آن دیگری شیر دادن آن بچّه را بر عهده می‌گیرد».

از آیات و روایات متعدّد احکام مهمّی در مورد حقوق زن در زمان عدّه استنباط می‌گردد که فقها به آن اشاره کرده‌اند. حقّ نفقه و سکونت در منزل شوهر و همچنین نفقه و اجرت نگهداری و شیر دادن فرزند در زمان حاملگی از جمله حقوقی است که در زمان عدّه بر عهده‌ی شوهر است.

منبع: پرسشها و پاسخهای دانشجویی حقوق خانوادگی زن؛ دفتر نشر معارف – مؤلف: سید ابراهیم حسینی

[۱]. «وَ الْمُطَلَّقاتُ یَتَرَبَّصْنَ بِأَنْفُسِهِنَّ ثَلاثَهَ قُرُوءٍ…»؛ «زنان مطلّقه، باید به مدّت سه مرتبه عادت ماهانه دیدن (و پاک شدن) انتظار بکشند». (بقره (۲)، آیه ۲۲۸).

[۲]. طلاق (۶۵)، آیه ۱٫

[۳]. طلاق (۶۵)، آیه ۶٫