بررسى این موضوع به صورت گسترده و مفصل خارج از ظرفیت و گنجایش یک نامه است؛ لذا به اختصار مطالبى را بیان مى کنیم:

  موضوع قیام امام حسین (علیه السلام)  از اواسط قرن سوم در ادبیات فارسى وارد شد. البته اوایل به صورت جدى نبود؛ بلکه در قالب تمثیل ها و استنادها اشاراتى به مقتل امام حسین (علیه السلام) و شهداى کربلا مى شد.

  یکى دو قرن بعد (حدود قرن ۵ و ۶ هـ.) «سنایى» به طور خاص به شهادت امام حسین (علیه السلام) اشاره مستقیم دارد. پس از قرن پنجم (زمان ناصر خسرو) تلویحاً اشاراتى جزئى به موضوع عاشورا و ابا عبداللّه شده است، اما به طور کامل و جزئى نگر از دوره تیموریان به بعد به این مسأله پرداخته شد. در دوره صفوى به نسبت رسمیت مذهب تشیع و تغییر نظام حکومتى و شیوع تفکر شیعه در ایران، گرایش شاعران به سمت عاشورا دیده و ثبت شده است.[۱]

 یکى از چهره هاى شاخص که در باب پرداختن به موضوع عاشورا پیش از عهد صفوى «ابن حسام» است. وى شاعرى بود که بیشتر آثارش مربوط به وقایع عاشورا است و پس از آن شعراى فراوانى ظهور کردند تا جایى که در دوره قاجار و بعد از آن، دفتر شعر در خصوص مسأله عاشورا تدوین شد. اینک به اجمال مواردى را بیان مى داریم:

  یک. یکى از این شعرا «محتشم کاشانى» است که همه با آثار او در خصوص عاشورا و امام حسین (علیه السلام)  آشنا هستند. او یکى از مهم ترین و معروف ترین شعراى دوره صفوى بود که اشعارى در باب تذکار اهل بیت سروده و در این سبک شهرت یافته است. به طورى که مى توان او را معروف ترین شاعر مرثیه گوى ایران دانست. مرثیه دوازده بند معروف او تا به امروز لطف خود را ـ که ناشى از صفا و صداقت حقیقى آن است ـ حفظ کرده است:

باز این چه شورش است که در خلق عالم است؟

 باز این چه نوحه و چه عزا و چه ماتم است؟

باز این چه رستخیز عظیم است کز زمین

 بى نفخ صور خاسته تا عرش اعظم است…[۲]

 دو. صباحى بیگدلى شاعر سده دوازدهم، اوایل سده سیزدهم هجرى و معاصر امراى زندیه بود که ترکیب بندى به تقلید از کلیم ساخته است در سوگ و مرثیه امام حسین (علیه السلام)  است:

افتاد شامگه به کنار افق نگران

خور چون سربریده از این طشت، واژگون

گفتم محرم است و نمود از شفق هلال

 چون ناخنى که غمزده آلایدش ز خون[۳]

 سه. ملک الشعرا محمدتقى بهار (شاعر دوره مشروطیت» نیز در رثاى سید الشهدا داد سخن داده و گفته است:

اى فلک! آل على را از وطن آواره کردى

 زآن سخن در کربلا شان بردى و بیچاره کردى

تاختى از وادى این غزالان حرم را

 پس اسیر پنجه گرگان آدمخوار کردى …[۴]

 چهار. سید محمدحسین شهریار شاعر بزرگ معاصر ـ که شیفته و دلباخته اهل بیت و ائمه اظهار بود ـ بارها در رثاى امام حسین (علیه السلام)  و شهیدان کربلا شعر سروده و براى آن مصایب گریسته است. استاد شهریار غزلى دارد تحت عنوان «کاروان کربلا» که مطلع آن بدین گونه است:

شیعیان دیگر هواى نینوا دارد حسین (علیه السلام)

 روى دل با کاروان کربلا دارد حسین (علیه السلام)

دشمنانش بى امان و دوستانش بى وفا

 با کدامین سرکند، مشکل دو تا دارد حسین (علیه السلام) [۵]

 پرداختن به آثار منظوم و منثور ادب فارسى ـ که در موضوع شخصیت و نهضت امام حسین (علیه السلام)  نگارش یافته ـ منجر به اطاله کلام مى شود. لذا مطالعه منابع ذیل در این زمینه رهگشا است:

۱ – پیشینه مرثیه سرایى عاشورا در ادبیات فارسى، مجله بصائر، سال سوم، شماره۲۴٫

۲ – جایگاه شعر در تبیین فرهنگ عاشورا، نشریه ره توشه راهیان نور، ویژه محرم  الحرام، نشر دفتر تبلیغات اسلامى، ۱۳۷۵٫

۳ – مرثیه پردازى در ادبیات فارسى، نشریه سروش، نشر صداوسیما، ۱۳۶۰،ش۱۳۲٫

۴ – نگاهى به انقلاب کربلا در ادب فارسى، نشریه اطلاعات ۸۱/۱/۲۲٫

نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری در دانشگاه ها

نویسنده:گروه مؤلفان

[۱] – حماسه حسینى در ادبیات فارسى، گفتگو با عبدالجبار کاکایى، نشریه خراسان، ۸۰/۱۲/۲۷٫

[۲] – دکتر ابوالقاسم رادفر، چند مرثیه از شاعران پارسى گو، ص ۵۷٫

[۳] – همان، صص ۶۹، ۷۰ و ۷۱٫

[۴] – همان، ص ۱۱۶، ۱۱۷٫

[۵] – دیوان اشعار شهریار، انتشارات زرین و نگاه، چاپ هفتم، ۱۳۷۱، ج ۱، ص ۹۸٫