چرا اصحاب جمل با حضرت على (ع) جنگ کردند؟
با ملاحظه مستندات تاریخى، علل جنگ جمل را از دیدگاه طرفین درگیر بررسى و سپس قضاوت مىکنیم:
الف. علل جنگ ازدیدگاه اصحاب جمل
۱ – در فرازهایى از خطبههاى موجود عایشه و طلحه، مهم ترین علت جنگ جمل خونخواهى عثمان بیان شده است. مضافاً این که این عده على (ع) را مسئول قتل عثمان مىدانستند.
۲ – برخى از علماى معتزله معتقدند که عایشه و یارانش، قصد امر به معروف و نهى از منکر داشتهاند.
۳ – طلحه، علت دیگرى را که در واقع در راستاى علت قبلى است، ذکر مىکند و آن هم اصلاح امّت رسول اکرم (ص) و رواج طاعت الاهى است.
۴ – خلافت و رهبرى على (ع) مطابق با رویهى خلفاى سابق نبوده، پس مشروعیت نداشته است.
۵ – على (ع) در کارهایش با طلحه و زبیر مشورت نمىکرد.
ب: علل جنگ از دیدگاه على ابن ابی طالب (ع) و یارانش:
۱ – قدرتطلبى طلحه و زبیر: امیرالمؤمنین على (ع) در خطبهى ۱۴۸ نهج البلاغه مىفرمایند: هر کدام از طلحه و زبیر امیدوار است حکومت را به دست آورد.
۲ – عهد و پیمان شکنى: على (ع) در بیاناتى ضمن اعلان آماده باش براى جنگ، این دو را متهم به پیمان شکنى نمودند.
۳ –کینه و کدورت دیرینه: این نکته قابل انکار نیست که کینه هایی نسبت به علی(ع) وجود داشته است. امیرالمؤمنین (ع) ریشههاى آن را چنین برمىشمرد: الف: اختصاص اخوت پیامبر (ص) به على (ع). ب: برترى على (ع) بر ابوبکر. ج: مسدود نشدن “باب على” به مسجد پیامبر (ص). د: دادن پرچم فتح خیبر به دست على (ع). همچنین طلحه و زبیر امیدوار بودند که على با آنها در امور مشورت نموده و بخشى از حکومت را به آنها واگذار نماید که هیچ کدام تحقق نیافت و موجب عناد با على (ع) شد.
۴ – نفاق: دورویى، از دیگر علل مىباشد که على (ع) به آن اشاره نموده است.
۵ – از بین بردن امنیت جامعه ی اسلامى: مصداق بارز این علت، حملهى اصحاب جمل در بصره به خزانهى بیت المال و کشتن عدهاى از مردم بود.
۶ – سرپوش گذاشتن بر عملکرد خویش: در این رابطه امیرالمؤمنین (ع) در خطبهى ۱۳۷ نهج البلاغه مىفرمایند: آنها انتقام خونى را مىخواهند که خود ریختهاند.
براى بررسى علل وقوع جنگ جمل و پژوهش در این راستا، لازم است که به ادلهى طرفین درگیر در جنگ نظرى افکنده شود و سپس آنها را با واقعیات تاریخى سنجیده و قول صحیح را برگزید.ابتدا به طور اجمال ادله و علل جنگ از دیدگاه اصحاب جمل و رؤساى آن را مورد بررسى قرار مىدهیم:
الف: علل جنگ جمل از دیدگاه اصحاب جمل
۱ – عایشه بعد از بیعت مردم با على (ع) در اجتماع مردم مکه حضور یافت و چنین گفت: اى جمعیت مسلمانان همانا عثمان مظلوم کشته شد.[۱]این سخن عایشه ظاهراً سنگ بناى مخالفت وى با امیرالمؤمنین (ع) شد و غالباً این علت به عنوان بهانهى اصلى خروج عایشه و اعوانش علیه امیرالمؤمنین (ع) مطرح مىشود و چون آنها على (ع)را سبب اصلى قتل عثمان مىدانستند، از این رو علیه او قیام نمودند.
۲ – برخى از علماى معتزله معتقدند که عایشه و یارانش قصد امر به معروف و نهى از منکر داشتهاند.[۲]
۳ – طلحه در خطبهاى که بین مردم بصره ایراد نمود چنین وانمود کرد که قیام او براى خلافت و ملک نبوده است، بلکه او قصد دارد از مردم بصره کمک بگیرد تا همگى براى اصلاح امت پیامبر (ص) کوشش کنند و طاعت خدا را رواج دهند.[۳]
همان طور که ذکر شد، به طور عموم در اکثر خطبههایى که از عایشه و طلحه نقل شده است، قتل عثمان و خونخواهى او مهم ترین علت پیمان شکنى ذکر گردیده است، امّا به موارد دیگرى نیز مىتوان اشاره نمود. از جمله این که طلحه، حکومت على ابن ابی طالب (ع) را مطابق با رویهى خلفاى سابق نمىدانست و به این که على (ع) با او در کارها مشورت نمىنمود، معترض بود.[۴]
ب: علل جنگ از دیدگاه على ابن ابی طالب (ع) و اصحابش
قبل از بیان علل آغاز جنگ جمل از دیدگاه على (ع) به یک نکتهى مهم – یعنى عاملان اصلى جنگ – باید توجه کنیم. امیرالمؤمنین (ع) در خطبهى ۱۷۲ نهج البلاغه مىفرمایند: “… طلحه و زبیر همسر رسول خدا (ص) را به همراه خود مىکشیدند چونان کنیزى را که به بازار برده فروشان مىبرند“[۵]. از این سخن مولا به خوبى متوجه مىشویم عامل انسانى مهم جنگ جمل، کسى جز طلحه و زبیر نبوده، و عایشه در این بین بیشتر مورد سوء استفاده قرار گرفته است.
علل جنگ از زبان امیرالمؤمنین على (ع)
۱ – قدرت طلبى طلحه و زبیر: ایشان در خطبهى ۱۴۸ نهج البلاغه چنین توضیح مىدهند: “ر کدام از طلحه و زبیر امیدوار است که حکومت را به دست آورد و دیده به آن دوخته و رفیق خود را به حساب نمىآورد.[۶]
۲ – عهد و پیمان شکنى: ایشان در خطبهاى ضمن فرمان آماده باش به مردم مىفرمایند: “مانا طلحه و زبیر بیعت و عهد را نقض کرده و عایشه را از خانهاش بیرون کشیدهاند تا فتنه به پا کنند و خونریزى راه بیاندازند“.[۷]
۳ – کینه و کدورت دیرینه: این نکته قابل انکار نیست که کینه هایی نسبت به علی(ع) وجود داشته است. از این رو امیرالمؤمنین (ع) سابقهى این امر را در مواردى بر مىشمارد، از جمله اینکه: الف: چون پیامبر مرا بر پدر عایشه برترى داده بود. ب: چون پیامبر (ص) مرا به اخوت با خویش مختص نموده بود. ج: چون خداوند دستور داد که همهى ابواب منتهى به مسجد بسته شود حتى باب پدر عایشه، اما باب من بسته نشد.
د: چون در روز خیبر رسول اکرم (ص) پرچم را بعد از این که به دیگران داد آن را به من دادند و من نیز پیروز شدم موجب غمگین شدن آنان گردید و….[۸]
علاوه بر این، طلحه و زبیر ؛ امیدوار بودند که على (ع) در امور با آنها مشورت نماید چرا که این دو خود را با على (ع) در رتبه و مقام مساوى و حتى بالاتر مىدانستند، آنها امیدوار بودند که با مرگ عثمان، بخشى از حکومت را به دست گیرند، لیکن هیچ کدام از این امور تحقق نیافت و این سبب شد که خصومت قبلى این دو با امیرالمؤمنین (ع) آشکار گردد.
۴ – نفاق: على (ع) در خطبه ۱۳ نهج البلاغه دین این عده را دورویى مىداند.[۹]
۵ – از بین بردن امنیت جامعهى اسلامى: بعد از آن که اصحاب جمل در بصره قدرت گرفتند، به خزانهى بصره و بیت المال حمله نموده و آن را غارت کردند و همچنین به مردم حمله نمودند و عدهاى را شکنجه کرده و عدهاى را به قتل رساندند.[۱۰]
۶ – سرپوش گذاشتن بر عملکرد خویش: وقتى به امیرالمؤمنین (ع) خبر رسید که طلحه و زبیر براى خونخواهى عثمان قیام نمودهاند ایشان فرمودند: کسى جز خود ایشن عثمان را نکشت.[۱۱]
و نیز مضمون همین سخن را حضرت (ع) در خطبهى ۱۳۷ نهج البلاغه آوردهاند که: آنها انتقام خونى را مىخواهند که خود ریختهاند.[۱۲]
با این اوصاف حضرت مىفرمایند: طلحه خود جنگ را به راه انداخته تا بخاطر قتل عثمان مورد سئوال واقع نشود.[۱۳]با تأمل در فقرات فوق متوجه مىشویم:
اولاً: در اکثر طعنها و سرزنشهایى که از امیرالمؤمنین (ع) نسبت به اصحاب جمل وارد شده، ایشان روى سخنشان با طلحه و زبیر است. گو این که حضرت (ع) مسبب اصلى جنگ را این دو مى داند و به عبارت دیگر، عایشه نقش فرعى در این غایله داشته و از سوى آنها مورد سوء استفاده قرار گرفته است.
ثانیاً، ملاحظه مىشود که هیچ یک از دلیلهایى که اصحاب جمل براى کارشان ذکر نمودهاند موجّه نمىباشد. به ویژه وقتى که بدانیم قتل و خونخواهى عثمان بهانهاى بیش نبود؛ چرا که عایشه با عثمان نیز چندان رابطهى حسنهاى نداشته است. نقل شده است که عایشه پیراهن رسول خدا (ص) را نزد عثمان مىبرد و به او مىگوید: هنوز رطوبت کفن رسول خدا (ص) خشک نشده که تو چنین، احکام او را تحریف مىکنى.[۱۴]
پس ملاحظه مىکنید اصحاب جمل تحت عنوانى به ظاهر زیبا و حق مآبانه بر علیه اولى الامر خویش قیام نمودند و پیمان و بیعت خویش را شکستند در حالى که این عنوان بهانهاى بیش نبود.
منبع: اسلام کوئست
پی نوشت ها
[۱] طبرى، محمد بن جریر، تاریخ الامم و الملوک، ج ۴، ص ۴۵۹، دار التراث، بیروت، چاپ دوم، ۱۹۶۷ م ۷
[۲] شیخ مفید، الجمل، ص ۶۴، کنگره شیخ مفید، قم، ۱۴۱۳ هـ ق.
[۳] همان، ص ۳۰۴.
[۴] همان، ص ۳۰۶؛ به نقل انساب الاشراف، ص ۲۲۶.
[۵] نهج البلاغه، ص ۲۴۷، انتشارات دار الهجره، قم، بی تا.
[۶]همان، ص ۲۰۶.
[۷] شیخ مفید، الجمل، ص ۲۴۰.
[۸] همان، ص ۴۱۰-۴۰۹.
[۹] نهج البلاغه، ص ۵۵.
[۱۰] نهج البلاغه، ص ۳۳۶، خ ۲۱۸.
[۱۱] مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، ج۳۲، ص ۱۲۱، مؤسسه الوفاء، بیروت، ۱۴۰۴ هـ ق، به نقل از تاریخ طبری و بلاذری.
[۱۲]نهج البلاغه، ص ۱۹۴.
[۱۳] نهج البلاغه، ص ۲۵۰، خطبهى ۱۷۴.
[۱۴] ابن ابی الحدید معتزلی، شرح نهج البلاغه، ج ۶، ص ۲۱۵، کتابخانه آیت الله مرعشی، قم، ۱۴۰۴ هـ ق.
پاسخ دهید