به دلایل متعددى برخى افراد بیش از حد ، تمرکز حواس خود را از دست مى دهند و نمى توانند بر روى یک موضوع دقت و توجه داشته باشند. تمرکز حواس، حالتى ذهنى و روانى است که در آن حالت، تمام قواى حسى، روانى و فکرى انسان روى موضوع خاصى متمرکز مى شود و تضمین کننده امر یادگیرى و انجام صحیح کارها و رهایى از خطرات احتمالى است. به هر حال در یک جمع بندى کلى، مى توان گفت: بیشتر افراد به دلایل عمده زیر، با عدم تمرکز فکر و حواس مواجه مى شوند:

۱ – کسانى که خود را به انجام دادن کارى مجبور مى کنند در حالى که تمایل درونى چندانى به آن ندارند. در این صورت تمام قواى ذهنى  و روانى شان به طور خودکار از آن موضوع پرت مى شود و دچار حواس پرتى مى گردند. چنین افرادى ممکن است مدت ها با بى علاقگى کارهایى انجام دهند یا به دنبال درس یا رشته تحصیلى خاصى، تلاش هایى کنند و به عبارت دیگر خود را مجبور به انجام دادن آن کار یا مطالعه مى بینند.

۲ – فشارهاى روانى نیز از عوامل عمده تشتت فکرى است. بیشتر افراد زمانى که با مسئله اى مواجه مى شوند، اگر معتقد باشند زمان کافى براى حل آن ندارند و یا توانایى حل مسئله و کسب توفیق را در خود نبینند، دچار نگرانى و اضطراب مى شوند و در نتیجه این نگرانى ها، ترس از شکست، افکار منفى ،عدم اعتماد به نفس و خیال بافى هاى منفى گرایانه، توان عمل و ابتکار و خلاقیت را از آنان سلب مى کند و به جاى اینکه روى موضوع خاص تمرکز کنند، بر ترس و احتمال شکست خود تمرکز مى کنند و یأس و ناامیدى بر آنها چیره شده و موجب حواس پرتى مى شود.

۳ – گاهى برخى حوادث و اتفاقات، فضاى روانى فرد را دچار اختلال مى کند (نظیر آنچه در زندگى شخصى، تحصیلى، خانوادگى، اجتماعى و اقتصادى و… رخ مى دهد)، امکان تمرکز حواس را از بین مى برد.

۴ – در برخى موارد فرد احساس نیاز به موضوعى ندارد و این باعث عدم تمرکز او نسبت به آن موضوع مى شود، زیرا تا احساس نیاز به چیزى  نباشد انگیزه زیادى براى توجه و فهم نسبت به آن وجود ندارد.

۵ – در برخى موارد تعدد و سنگینى کارها باعث عدم تمرکز حواس مى گردد، چرا که باید مقدارى از وقت و ذهن خود را مشغول هریک از آنها کند، که این به نوبه خود باعث کمتر توجه کردن به هر یک از این موضوعات مى شود.

۶ – گاهى عدم رعایت بهداشت مطالعه و اصول و قوانین آن و بهره نگرفتن از روش مناسب مطالعه، باعث خستگى جسمى و روانى شده و آمادگى روانى لازم براى مطالعه و درس خواندن از بین مى برد. در نتیجه احساس بى علاقگى و به دنبال آن عدم تمرکز حواس بر او مستولى مى شود.

درمان عدم تمرکز :

باید براى مقابله با هر یک از عوامل فوق که هر کدام به گونه اى مانع تمرکز حواس مى شود به راه کار خاص و مناسب با آن توجه نمود. در عین حال نکات زیر مى تواند به عنوان راه کارهاى کلى، مؤثر واقع شود:

۱ – براى تمام فعالیت هایتان برنامه ریزى نمایید و اوقات شبانه روز را جدول بندى نمایید و طبق همان برنامه فعالیت هایتان را انجام دهید. حتّى در این برنامه زمانهایى نیز براى فکر کردن به موضوعات مختلف، تخیلات و افکار پراکنده و مزاحم اختصاص دهید و به این نیز طبق برنامه عمل نمایید. این کار حداقل دو فایده مهم دارد:

الف. نظم و انضباط در تمام فعالیت ها، حتى در اندیشه ها و افکارتان راه پیدا مى نماید که این بسیار ارزشمند مى باشد.

ب. اگر افکار مزاحم در غیر زمان معین، به سراغتان آمد و باعث حواس پرتى شما شد، مى توانید به خود وعده بدهید که زمان اندیشیدن در این باره، فلان زمان خاص و معین است. تأکید مى کنیم براى هر کار و فعالیتى وقت مشخص معین کنید و در آن وقت به هیچ امرى غیر از آن کار نپردازید.

۲ – در صورتى که تعدد کارها و فعالیت هاى غیردرسى، باعث عدم تمرکز مى شود، آنها را به حداقل ممکن برسانید و به خود بگویید: در این دوره و زمان، مهم ترین وظیفه و کار من مطالعه و درس خواندن و ارتقاى سطح علمى است و فعالیت هاى جانبى متعدد، مزاحم وظیفه اصلى من است.

۳ – اگر مشکلات شخصى، اجتماعى، خانوادگى و… باعث عدم تمرکز حواستان مى شود؛ بدانید که:

الف. زندگى فردى هیچ کس، خالى از مشکل نیست و ذهن هیچ فردى خالى محض نیست. از طرف دیگر با صرف فکر کردن و مشغولیت ذهنى درباره چنین مشکلاتى، هیچ دردى دوا نخواهد شد. پس به خود تلقین کنید که هنگام درس یا مطالعه، ذهن خود را از آن مسائل برهانید.

ب. به هنگام مزاحمت آن افکار، به خود قول بدهید در این باره خواهم  اندیشید (و زمانى را براى این کار در شبانه روز اختصاص دهید).

ج. در صورت امکان به اتفاق یکى از دوستان خود، مطالعه یا مباحثه کنید.

۴ – در صورتى که موضوع یا موضوعات خاص و محدودى، باعث حواس پرتى شما مى شود، به دنبال راه حل مناسب آن باشید؛ چرا که آن موضوع خاص، در حکم علت عدم تمرکز حواس شما است. پس براى مقابله با آن باید ابتدا علت و عامل اصلى را شناسایى کنید و در پى حذف یا تقلیل آن برآیید.

تمرکز حواس براى مطالعه :

براى تمرکز حواس در مطالعه و سر کلاس، اصول و قوانین لازم براى یک مطالعه سودمند را بشناسید و آن را به دقت رعایت فرمایید. ما نیز در اینجا به چند مورد اشاره مى کنیم:

الف. با مد نظر قرار دادن هدف خویش از مطالعه و درس خواندن، احساس نیاز به مطالعه را در خودتان شعله ور سازید.

ب. به هنگام مطالعه یا حضور در کلاس، از افکار ناامیدکننده، کسل کننده و غیرمنطقى بپرهیزید و همواره امید، قدرت و توانایى را در ذهن خود حفظ کنید.

ج. همیشه براى مطالعه یا سر کلاس، کاغذ و قلمى داشته باشید و نت بردارى کنید یا خلاصه اى از مطالب را یادداشت کنید تا در فضاى  روانى درس و مطالعه قرار داشته باشید، نه اینکه به دنبال افکار و ذهنیات خود باشید.

د. با پیش مطالعه وارد کلاس شوید و پرسش هایى که درباره درس به ذهنتان مى رسد، بلافاصله از استاد بپرسید و به خود اجازه ندهید سؤال مطرح شده، ذهنتان را به خود مشغول دارد و به تدریج از فضاى روانى کلاس خارج شوید. با این روش ساده، مى توانید فرایند تدریجى و محتواى درسى کلاس را پى گیرى کنید و خود را در فضاى درسى یا مطالعه قرار دهید.

ه. زمان و مکان مطالعه، باید از نظر فیزیکى و روانى از شرایط مناسب برخوردار باشد و هرگونه عاملى را که مى تواند باعث حواس پرتى شود (نظیر سر و صداها، سرما و گرما، نور کم یا خیلى شدید و…) از محیط مطالعه خود حذف کنید.[۱]

حضور قلب :

اما در مورد حضور قلب باید دانست که حضور قلب یکى از حالات بلند عرفانى و معنوى است و سال هاى متمادى و پیاپى مى خواهد تا انسان به این مقام برسد که در عبادات مخصوصا در نماز حضور قلب داشته باشد و به هیچ وجه حواس اش به غیرعبادت پرت نشود.

باید دانست حضور قلب کامل نتیجه انس به خداوند و عشق به او است و براى رسیدن به این منظور باید انسان انس اش را به خداوند از طریق عبادت هاى گوناگون زیاد نماید و انس اش به دنیا کم شود. در غیر این صورت وقتى که فکر و ذهن اش به دنیا مشغول است و با امور دنیوى انس دارد نباید از خودش توقع داشته باشد که وقتى به عبادت مشغول مى شود و یا به نماز مى ایستد، ذهن و دلش کاملاً در اختیارش باشد و به سمت دنیا نرود. این افراد که اکثریت مردم هستند، به هر مقدار که بخواهند ذهن خود را کنترل کنند که منحرف نشود، با اندک غفلتى مهار آن را از دست مى دهند و ناگهان مى بینند که در همان حالت نماز خواندن، مدتى است که غرق در دنیا و رتق و فتق امور آن در ذهن خود هستند، زیرا هر کسى به هر چیزى که علاقه و انس دارد در همان زمینه مى تواند تمرکز داشته باشد.

در مقابل این علاقه و احساس حضور، علاقه و دلبستگى به دنیا و لذت هاى مادى و مانند آن قرار دارد که باعث مى شود انسان حواس و تمرکزش به سمت دنیا گرایش پیدا کند و در نتیجه نسبت به امور معنوى بى توجه گردد و در نماز که یک امر معنوى است، حضور قلب کمترى داشته باشد.

پس از آشنایى با معیار اصلى حضور قلب اکنون شما نیاز به یک بررسى دارید، شاید دلیل کم شدن تمرکز و حضور قلب شما در تقویت  گرایش هاى عاطفى نسبت به دنیا و لذت هاى مادى باشد، در این صورت اگر بخواهید این حالت را درمان کنید، لازم است رابطه محبت آمیز خود با خداى متعال را تقویت نمایید. براى این منظور شناخت هر چه بیشتر و حقیقى تر خداى متعال و رابطه از طریق دعا، مناجات و اظهار محبت به او و در مقابل کم کردن مشغله هاى دنیوى و قطع علائق مادى راه درمان واقعى است.

راهکارى از علامه طباطبایى(ره) :

یکى از شاگردان علامه طباطبایى(ره) از نداشتن خشوع در نماز و عدم حضور قلب رنج مى برد به خدمت علامه(ره) رسید و راهکارى خواست. ایشان نخست از پاسخ خوددارى کردند، پس از چندبار اصرار به شاگرد خود رو کردند و فرمودند: «شما نمى توانى!» شاگرد گفت: آقا شما بفرمایید حداقل اگر کسى پرسید به او بگویم. علامه(ره) فرمودند: «فکر در نماز دنباله افکار شبانه روز است. کسى که صبح تا ظهر به یاد خدا نبوده نمى تواند هنگام نماز یاد خدا را استمرار دهد».

بنابراین توصیه مى شود محیط زندگى و کار و فعالیت و همچنین فضاى ذهنى خود را سالم کرده و با نیت خالص و پاک همه امور آن را با یاد و نام خداوند پیگیرى نمود و همچنین آن را از حالت یک نواختى و خسته کننده بیرون آوره و با یک برنامه ریزى مناسب به کارهاى شخصى، درسى، کارى و روابط خوب با دیگران بپردازید، و به همه کارهاى روزانه  خود رنگ خدایى بدهید و پیش خود بگویید: «خدایا من در طول روز در کلاس و هنگام فعالیت آن چه تو دوست دارى انجام مى دهم و تو هم قلب مرا از محبت خود پر گردان و نگرانى از آینده را از دل من برطرف بگردان». چنین رازگویى و نیازخواهى صادقانه با خدا دریچه اى از نور و عرفان به سوى انسان مى گشاید. و تداوم این عهد و پیمان، مشکلات را یکى پس از دیگرى برطرف مى سازد.

کسى که در ابتداى راه کمال و خودسازى قرار دارد نباید از خود انتظار حضور قلب کامل داشته باشد بلکه باید آن را به تدریج تمرین کند و به دست آورد.

براى نمونه راه هاى حضور قلب در نماز و دعا مى توانید از راه هاى زیر استفاده کنید:

۱ – دقت در انجام مقدمات نماز، مانند وضوى با معنویت، انجام مستحباتى چون اذان، اقامه و… در کتاب هاى حدیث آمده است: شخصى از پیامبر (صلی الله علیه وآله)  درخواست کرد که راهى به او بنمایاند تا حضور قلب بیشترى در نماز پیدا کند حضرت او را به شاداب گرفتن وضو فرمان دادند. بنابراین وضوى شاداب و با آداب خود در حضور قلب انسان در نماز مؤثر است.

۲ – گزینش مکان مناسب، دورى ازجاهاى شلوغ و پر سر و صدا و پرهیز از هر آنچه که موجب انحراف توجه از خداوند شود.

۳ – گزینش وقت مناسب و تا آن جا که ممکن است اول وقت خواندن نماز.

۴ – تا حد امکان در مسجد و با جماعت نماز خواندن و دعا کردن (به ویژه در جماعاتى که بعد معنوى بیشترى دارد).

۵ – نماز را با طمأنینه و دقت در مفاهیم و معانى آن خواندن و دعا را با توجه به عظمت خداوند و کوچکى خود به جا آوردن.

۶ – در نماز در حال ایستاده به مهر نگریستن و در رکوع پایین پا و در تشهّد به دامن خود نظر نمودن.

۷ – توجه به عظمت و رحمت پروردگار، اگر آدمى بداند با چه بزرگى روبه رو است با تمام وجود حالت خضوع و خشوع به خود خواهد گرفت.[۲]

منبع:نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری در دانشگاهها / مؤلف:رحیم کارگر/پرسش وپاسخ دانشجویی

[۱] – براى اطلاعات بیشتر منابع زیر را مطالعه بفرمایید:

تقویت و تمرکز فکر، ترجمه هوشیار، رزم آزما، انتشارات سپنج.

اسرار تمرکز فکر، على اکبر محمدزاده، انتشارات طلایه.

[۲] – مطالعه کتاب هایى زیر بسیار مؤثر است:

آداب الصلوه پرواز در ملکوت، امام خمینى؛

اسرار الصلوه، مرحوم میرزا جوادآقا ملکى تبریزى.