روایت چهاردهم

این روایت را خصیبی در الهدایه الکبری ذکر می کند. روایت مفصلی است:

« قَالَ الْحُسَیْنُ بْنُ حَمْدَانَ الْخَصِیبِیُّ: حَدَّثَنِی الْحَسَنُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَى‏الْخِرَقِی‏عَنْ عِیسَى بْنِ مَهْدِیٍّ الْجَوْهَرِیِّ قَالَ: خَرَجْتُ أَنَا وَ الْحَسَنُ بْنُ مَسْعُودٍ وَ الْحُسَیْنُ بْنُ إِبْرَاهِیمَ وَ عَتَّابٌ وَ طَالِبٌ ابْنَا حَاتِمٍ وَ مُحَمَّدِ بْنِ سَعِیدٍ، وَ أَحْمَدُ بْنُ الْخَصِیبِ، وَ أَحْمَدُ بْنُ جِنَانِ مِنْ جُنْبُلَا (بین کوفه و واسط که واسط بعد از مهران است) إِلَى سَامَرَّا فِی سَنَهِ سَبْعٍ‏ وَ خَمْسِینَ‏ وَ مِائَتَیْنِ (سال ۲۵۷) فَعَدَلْنَا مِنَ الْمَدَائِنِ إِلَى کَرْبَلَاءَ فَرَأَیْنَا أَثَرَ سَیِّدِنَا أَبِی عَبْدِ اللَّهِ الْحُسَیْنِ ۷ لَیْلَهَ النِّصْفِ مِنْ شَعْبَانَ فَلَقِینَا إِخْوَانَنَا الْمُجَاوِرِینَ‏ بِسَامَرَّا لِمَوْلَانَا الْحَسَنِ أَبِی مُحَمَّدٍ علیه السلام لِنُهَنِّئَهُ بِمَوْلِدِ مَوْلَانَا الْمَهْدِیِّ  عجل الله تعالی فرجه فَبَشَّرَنَا إِخْوَانُنَا أَنَّ الْمَوْلُودَ کَانَ طُلُوعَ الْفَجْرِ مِنْ یَوْمِ الْجُمُعَهِ لِثَمَانِ لَیَالٍ خَلَتْ مِنْ شَعْبَانَ وَ هُوَ ذَلِکَ الشَّهْرُ فَقَضَیْنَا زِیَارَتَنَا بِبَغْدَادَ فَزُرْنَا أَبَا الْحَسَنِ مُوسَى بْنَ جَعْفَرٍ وَ أَبَا مُحَمَّدٍ جَعْفَرَ، وَ مُحَمَّدَ بْنَ عَلِیٍّ : وَ صَعِدْنَا إِلَى سَامَرَّا فَلَمَّا دَخَلْنَا عَلَى سَیِّدِنَا أَبِی مُحَمَّدٍ الْحَسَنِ  علیه السلام بَدَأْنَا بِالْبُکَاءِ قَبْلَ التَّهْنِئَهِ فَجَهَرْنَا بِالْبُکَاءِ بَیْنَ یَدَیْهِ وَ نَحْنُ مَا یُنِیفُ عَنْ سَبْعِینَ رَجُلًا (بالغ بر ۷۰ نفر) مِنْ أَهْلِ السَّوَادِ (بغداد) فَقَالَ: إِنَّ الْبُکَاءَ مِنَ السُّرُورِ بِنِعَمِ اللَّهِ مِثْلُ الشُّکْرِ لَهَا فَطِیبُوا نَفْساً وَ قَرُّوا عَیْناً فَوَ اللَّهِ إِنَّکُمْ عَلَى دِینِ اللَّهِ الَّذِی جَاءَتْ بِهِ مَلَائِکَتُهُ وَ کُتُبُهُ وَ رُسُلُهُ وَ إِنَّکُمْ کَمَا قَالَ جَدِّی رَسُولُ اللَّهِ صلّی الله علیه و آله إِنَّهُ قَالَ إِیَّاکُمْ أَنْ تَزْهَدُوا فِی الشِّیعَهِ فَإِنَّ فَقِیرَهُمُ الْمُمْتَحَنَ الْمُتَّقِیَ عِنْدَ اللَّهِ یَوْمَ الْقِیَامَهِ لَهُ شَفَاعَهٌ عِنْدَ اللَّهِ یَدْخُلُ فِیهَا مِثْلُ رَبِیعَهَ وَ مُضَرَ فَإِذَا کَانَ هَذَا لَکُمْ مِنْ فَضْلِ اللَّهِ عَلَیْکُمْ وَ عَلَیْنَا فِیکُمْ، فَأَیُّ شَیْ‏ءٍ بَقِیَ لَکُمْ، فَقُلْنَا بِأَجْمَعِنَا، الْحَمْدُ لِلَّهِ، وَ الشُّکْرُ لَهُ، وَ لَکُمْ یَا سَادَاتِنَا، فَبِکُمْ بَلَغْنَا هَذِهِ الْمَنْزِلَهَ، فَقَالَ: بَلَغْتُمُوهَا بِاللَّهِ وَ بِطَاعَتِکُمْ إِیَّاهُ، وَ اجْتِهَادِکُمْ بِطَاعَتِهِ وَ عِبَادَتِهِ وَ مُوَالاتِکُمْ لِأَوْلِیَائِهِ وَ مُعَادِاتِکُمْ لِأَعْدَائِهِ،

قَالَ عِیسَى بْنُ مَهْدِیٍّ الْجَوْهَرِیُّ: فَأَرَدْنَا الْکَلَامَ وَ الْمَسْأَلَهَ (عیسی بن مهدی گوید: ما خواستیم که سوالی مطرح کنیم) فَأَجَابَنَا قَبْلَ السُّؤَالِ أَ مَا فِیکُمْ مَنْ أَضمرَ مَسْأَلَتِی عَنْ وَلَدِیَ الْمَهْدِیِّ فَقُلْنَا وَ أَیْنَ هُوَ (امام حسن عسگری علیه السلام فرمود: در بین شما کسانی هستند که می خواهند از فرزندم مهدی سوال کنند؟ ما گفتیم: او کجاست؟) فَقَالَ علیه السلام: قَدِ اسْتَوْدَعْتُهُ لِلَّهِ کَمَا اسْتَوْدَعَتْ أُمُّ مُوسَى ابْنَهَا حَیْثُ أَلْقَتْهُ فِی الْیَمِّ إِلَى أَنْ رَدَّهُ اللَّهُ إِلَیْهَا، فَقَالَتْ طَائِفَهٌ مِنَّا: إِی وَ اللَّهِ لَقَدْ کَانَتْ هَذِهِ الْمَسْأَلَهُ فِی أَنْفُسِنَا (جمعی از حاضران گفتند: به خدا قسم همین سوال در ذهن ما بود که شما فرمودید) قَالَ: وَ مِنْکُمْ مَنْ سَأَلَ عَنِ اخْتِلَافٍ بَیْنَکُمْ وَ بَیْنَ أَعْدَاءِ اللَّهِ وَ أَعْدَائِنَا مِنْ أَهْلِ الْقِبْلَهِ وَ الْإِسْلَامِ، وَ أَنَا أُنَبِّئُکُمْ بِذَلِکَ، فَافْهَمُوا، فَقَالَتْ طَائِفَهٌ أُخْرَى: إِی وَ اللَّهِ یَا سَیِّدَنَا لَقَدْ أَضْمَرْنَا… قَالَ الْحُسَیْنُ بْنُ حَمْدَانَ، لَقِیتُ هَؤُلَاءِ الْمَذْکُورِینَ وَ هُمْ سَبْعُونَ رَجُلًا(حسین بن حمدان می گوید: من همه ۷۰ نفر را ملاقات کردم) وَ سَأَلْتُهُمْ عَمَّا حَدَّثَنِی عِیسَى بْنُ مَهْدِیٍّ الْجَوْهَرِیُّ فَحَدَّثُونِی بِهِ جَمِیعاً ( ازهمه آن ها، حدیثی را که عیسی بن مهدی برایم نقل کرده بود، سؤال نمودم، همه آن‌ها هم تأیید کردند) وَ شَتَّى وَ کَانَ لَیُنِیفُ عَنِ السَّبْعِینَ الَّذِینَ لَقِیتُهُمْ مِمَّنِ اجْتَمَعَ بِذَلِکَ الْمَجْلِسِ فَلَقِیَ أَبَا الْحَسَنِ  علیه السلام وَ لَقِیتُ عَسْکَرَ مَوْلَى أَبِی جَعْفَرٍ التَّاسِعِ  علیه السلام (خادم امام جواد) وَ لَقِیتُ الرَّیَّانَ مَوْلَى الرِّضَا  علیه السلام (ریان خادم امام رضا) وَ لَقِیتُ ابْنَ عَجَائِزِ الدَّارَیْنِ دَارَیْ سَیِّدِنَا أَبِی الْحَسَنِ وَ أَبِی مُحَمَّدٍ  علیه السلام فَمَنْ یُجَوِّزُ تَسْمِیَتَهُنَّ وَ مَنْ حَفِظَهُنَّ وَ رَوَیْنَ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ وَ أَبِی مُحَمَّدٍ علیه السلام مِثْلَ مَا یَرْوُونَ الرِّجَال»[۱]

منابع روایت:

• شیخ حر عاملى  در إثبات الهداه بالنصوص و المعجزات‏، ج ۳، ص۵۷۲، همان اول روایت را نقل می کند.
• مجلسی در بحارالانوار، ج ۸۱، ص ۳۹۵، قسمت شاهد روایت را نقل می کند.
• معجم احادیث الامام المهدی عجل الله تعالی فرجه، ج ۶، ص ۳۹

بررسی سندی روایت چهاردهم

« قَالَ الْحُسَیْنُ بْنُ حَمْدَانَ الْخَصِیبِیُّ: حَدَّثَنِی الْحَسَنُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَى‏الْخِرَقِی‏عَنْ عِیسَى بْنِ مَهْدِیٍّ الْجَوْهَرِیِّ قَالَ: خَرَجْتُ أَنَا وَ الْحَسَنُ بْنُ مَسْعُودٍ وَ الْحُسَیْنُ بْنُ إِبْرَاهِیمَ وَ عَتَّابٌ وَ طَالِبٌ ابْنَا حَاتِمٍ وَ مُحَمَّدِ بْنِ سَعِیدٍ، وَ أَحْمَدُ بْنُ الْخَصِیبِ، وَ أَحْمَدُ بْنُ جِنَانِ مِنْ جُنْبُلَا»

* عیسی بن مهدی جوهری در سند روایت : در کتب رجالی تا جایی که تتبع کردیم، نامی از ایشان به میان نیامده است.

آقای نمازی هم در مستدرکات[۲] در مورد ایشان می فرماید: لم یذکروه ( منظور از عدم ذکر مرحوم نمازی این است که نام عیسی بن مهدی جوهری در سه کتاب: معجم الرجال خوئی، تنقیح المقال مامقانی و جامع الروات اردبیلی[۳] ذکر نشده است). ولی بعد می فرماید که قرائن و روایاتی از ایشان نقل شده است که دلالت بر جلالت و وثاقت او دارد.[۴]

* حسین بن حمدان در سند روایت :

ظاهراً آقای حسین بن همدان خصیبی جزو تضعیف‌شده‌گان است. از قدما تا کنون جز صاحب اعیان الشیعه، کسی ایشان را تقویت نکرده است.

• شیخ در فهرست نسبت به او گفته است: الحسین بن حمدان بن الخصیب، له کتاب أسماء النبی صلى الله علیه وآله والأئمه علیهم السلام، ولی مدح و ذمی نسبت به او نکرده است.

• نجاشی در مورد او می‌گوید: الحسین بن حمدان الخصیبی (الحصینی) الجنبلائی، أبو عبد الله، کان فاسد المذهب. له کتب، منها: کتاب الاخوان، کتاب المسائل. کتاب تاریخ الأئمه، کتاب الرساله تخلیط.[۵]

• ابن الغضائری به نقل قهپایی در مجمع الرجال، می‌گوید: کذابٌ، فاسد المذهب، صاحب مقاله ملعونه، لا یلتفت إلیه[۶]

• مرحوم علامه حلی،[۷] نام او را در بخش دوم کتاب خود که مربوط به ضعفاست، می‌آورد. (بخش اول کتاب مربوط به عدول است).

• ابن داوود، در بخش دوم کتاب خود نام ایشان را ذکر می‌کند و بیان نجاشی را در مورد ایشان، ذکر می‌کند.

• مرحوم مجلسی درکتاب رجالی‌اش در وجیزه، حسین بن حمدان را تضعیف کرده و در کتاب الحاوی، ایشان را جزو ضعفا آورده است. (مرحوم مجلسی در پاورقی الحاوی، مطلبی را نقل می‌کند که حسین بن حمدان جزو مشایخ اجازه  است و شیخ اجازه بودن، اشاره به وثاقت ایشان دارد).

• مرحوم آقای مامقانی – با داشتن سعه مشرب در توثیق – توثیق حسین بن حمدان را نمی‌پذیرد و می‌گوید که شیخ اجازه بودن به معنای اصلی است که در برابر دلیل – تصریح نجاشی بر ضعف – مقاومت نمی‌کند. الاصل دلیلٌ حیثُ لا دلیل، پس در نتیجه، حسین بن حمدان ضعیف است.

• ولد مرحوم مامقانی در پاورقی، حرف پدر را تأیید می‌کند و می‌فرماید: بعد از اینکه نجاشی تصریح دارد که خصیبی، مشکل اعتقادی دارد و از طرفی کتابش، رساله تخلیط است و بر ضعف او دلیل اقامه شده است و از طرفی، کسی هم او را تقویت نکرده است، پس چاره‌ای نیست که به ضعف او حکم کنیم.

• مرحوم شوشتری [تستری] در قاموس الرجال[۸]بعد از نقل حرف‌‌های مامقانی، می‌گوید: حسین بن حمدان جزو فرماندهان نیروهای عباسی بوده که بنا داشتند در کودتایی[۲۹۶ ق]، مقتدر عباسی را از تخت به زیر کشیده و معتز عباسی را جانشین او نمایند، هر چند موفق به این کار نشدند. مرحوم شوشتری، بیانی را از جزری در مورد حسین بن حمدان نقل می‌کند که جزری می‌گوید: این حادثه (کودتا) خیلی تعجب آور است چون حسین بن حمدان از شیعیانی است که به امیرالمؤمنین علیه السلام تمایل و ارادت دارد ولی با این حال در کودتایی شرکت می‌کند که به نفع معتز عباسی ناصبی است، معتزی که غلو در نصب دارد.[۹]

نتیجه:

دلیل بر ضعف موجود است و چنین دلیلی هم، معارض ندارد (چون دلیلی نیست)، پس ضعف حسین بن حمدان، ثابت است.

روایت پانزدهم

«أَحْمَدُ بْنُ عَلِیٍّ الرَّازِیُّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَاقَانَ‏  الدِّهْقَانِ عَنْ أَبِی سُلَیْمَانَ داد [دَاوُدَ] بْنِ غَسَّانَ‏ الْبَحْرَانِیِّ قَالَ قَرَأْتُ عَلَى‏ أَبِی سَهْلٍ إِسْمَاعِیلَ بْنِ عَلِیٍّ النَّوْبَخْتِیِ‏ قَالَ‏ مَوْلِدُ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ الرِّضَا بْنِ مُوسَى بْنِ جَعْفَرٍ الصَّادِقِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْبَاقِرِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ : وُلِدَ ۷  بِسَامِرَّاءَ سَنَهَ سِتٍّ وَ خَمْسِینَ وَ مِائَتَیْنِ أُمُّهُ صَقِیلُ وَ یُکَنَّى أَبَا الْقَاسِمِ بِهَذِهِ الْکُنْیَهِ أَوْصَى النَّبِیُّ  صلّی الله علیه و آله أَنَّهُ قَالَ اسْمُهُ کَاسْمِی‏ وَ کُنْیَتُهُ کُنْیَتِی لَقَبُهُ الْمَهْدِیُّ وَ هُوَ الْحُجَّهُ وَ هُوَ الْمُنْتَظَرُ وَ هُوَ صَاحِبُ الزَّمَانِ عجل الله تعالی فرجه»

احمد بن على رازى و او از محمد بن على و او از عبید اللَّه بن محمد بن خاقان دهقان از ابو سلیمان داود بن غسان بحرانى روایت نموده که‏ گفت: به خدمت ابو سهل اسماعیل بن على نوبختى رسیدم و سلام نمودم. ابو سهل گفت: ولادت (م ح م د) فرزند حسن بن على بن محمد بن على بن موسى بن جعفر بن محمد بن على بن حسین بن على بن ابى طالب صلوات اللَّه علیهم اجمعین در سامره به سال ۲۵۶ اتفاق افتاد. مادرش صقیل، و کنیه‏اش ابو القاسم میباشد، و همین کنیه است که پیامبر صلّی الله علیه و آله خبر داده و فرمود: نام او چون نام من و کنیه‏اش مثل کنیه من است؛ لقبش مهدى و حجت و منتظر است و هم او صاحب الزمان می‌باشد.

 قَالَ إِسْمَاعِیلُ بْنُ عَلِیٍّ دَخَلْتُ‏ عَلَى‏ أَبِی‏ مُحَمَّدٍ الْحَسَنِ‏ بْنِ عَلِیٍّ  علیه السلام فِی الْمَرْضَهِ الَّتِی مَاتَ فِیهَا وَ أَنَا  عِنْدَهُ إِذْ قَالَ لِخَادِمِهِ عَقِیدٍ وَ کَانَ الْخَادِمُ أَسْوَدَ نُوبِیّاً قَدْ خَدَمَ مِنْ قَبْلِهِ عَلِیَّ بْنَ مُحَمَّدٍ وَ هُوَ رَبَّى الْحَسَنَ  علیه السلام فَقَالَ لَهُ‏ یَا عَقِیدُ أَغْلِ لِی مَاءً بِمُصْطَکَى فَأَغْلَى لَهُ ثُمَّ جَاءَتْ بِهِ صَقِیلُ الْجَارِیَهُ أُمُّ الْخَلَفِ فَلَمَّا صَارَ الْقَدَحُ فِی یَدَیْهِ وَ هَمَّ بِشُرْبِهِ فَجَعَلَتْ یَدُهُ تَرْتَعِدُ حَتَّى ضَرَبَ الْقَدَحَ ثَنَایَا الْحَسَنِ علیه السلام فَتَرَکَهُ مِنْ یَدِهِ»

سپس ابو سهل گفت: در بیماری منجر به شهادت امام حسن حسن عسگری علیه السلام روزى من در خدمتش بودم، حضرت به عقید خادم خود که غلامى سیاه چهره و اهل نوبه بود و پیش از آن حضرت، خدمتکار پدرش امام على النقى علیه السلام  بود. و امام حسن عسگری  علیه السلام  را بزرگ کرده بود، فرمود: اى عقید! قدرى آب مصطکى[ یک نوع داروی گیاهی] براى من بجوشان، عقید هم آب را روى اجاق نهاد، و صقیل مادر امام زمان  عجل الله تعالی فرجه آن را به خدمت حضرت آورد. حضرت کاسه را گرفت و خواست بیاشامد، ولى دست مبارکش لرزید و به دندانش خورد، پس ظرف را به زمین نهاد.

وَ قَالَ لِعَقِیدٍ ادْخُلِ الْبَیْتَ فَإِنَّکَ تَرَى صَبِیّاً سَاجِداً فَأْتِنِی بِهِ قَالَ أَبُو سَهْلٍ قَالَ عَقِیدٌ فَدَخَلْتُ أَتَحَرَّى فَإِذَا أَنَا بِصَبِیٍّ سَاجِدٍ رَافِعٍ سَبَّابَتَهُ نَحْوَ السَّمَاءِ فَسَلَّمْتُ عَلَیْهِ فَأَوْجَزَ فِی صَلَاتِهِ فَقُلْتُ إِنَّ سَیِّدِی یَأْمُرُکَ‏ بِالْخُرُوجِ إِلَیْهِ إِذَ جَاءَتْ أُمُّهُ صَقِیلُ فَأَخَذَتْ بِیَدِهِ وَ أَخْرَجَتْهُ إِلَى أَبِیهِ الْحَسَنِ علیه السلام »

آن گاه رو به عقید کرد و فرمود: برو به اندرون که می‌بینى کودکى در سجده است، او را نزد من بیاور. ابو سهل می گوید: عقید گفت: وقتى به اندرون براى جستجوى او رفتم، دیدم کودکى سجده می‌کند و انگشت سبابه خود را به سوى آسمان گرفته است. من سلام کردم و او نمازش را کوتاه کرد، سپس گفتم: مولایم، شما را مى‏طلبد که به خدمتش درآئى. در این وقت مادرش صقیل آمد و دست او را گرفت و او را نزد پدرش آورد.

قَالَ أَبُو سَهْلٍ فَلَمَّا مَثُلَ الصَّبِیُّ بَیْنَ یَدَیْهِ سَلَّمَ وَ إِذَا هُوَ دُرِّیُّ اللَّوْنِ وَ فِی شَعْرِ رَأْسِهِ قَطَطٌ مُفَلَّجُ الْأَسْنَانِ فَلَمَّا رَآهُ‏ الْحَسَنُ  علیه السلام بَکَى وَ قَالَ یَا سَیِّدَ أَهْلِ بَیْتِهِ اسْقِنِی الْمَاءَ فَإِنِّی ذَاهِبٌ إِلَى رَبِّی وَ أَخَذَ الصَّبِیُّ الْقَدَحَ الْمَغْلِیَّ بِالْمُصْطُکَى بِیَدِهِ ثُمَّ حَرَّکَ شَفَتَیْهِ ثُمَّ سَقَاهُ فَلَمَّا شَرِبَهُ قَالَ هَیِّئُونِی لِلصَّلَاهِ فَطُرِحَ فِی حَجْرِهِ مِنْدِیلٌ فَوَضَّأَهُ الصَّبِیُّ وَاحِدَهً وَاحِدَهً وَ مَسَحَ عَلَى رَأْسِهِ وَ قَدَمَیْهِ»

ابو سهل می‌گوید: موقعى که کودک، خدمت حضرت رسید، سلام کرد. رنگش همچون درّ (سفید)، موهاى سرش پیچیده و بافته و میان دندانهایش باز بود. وقتى امام حسن عسگری علیه السلام او را دید، گریست و فرمود: اى آقاى خاندانم! این آب را به من بده که من اینک به سوى خداى خود می‌روم. کودک، ظرف آب جوش را برداشت و به دهان پدر بزرگوارش نزدیک ساخت تا آن را نوشید. آن گاه امام حسن عسگری علیه السلام فرمود: مرا آماده نماز کنید. کودک حوله‏اى در دامن امام پهن کرد و بدین گونه کودک، یک یک اعضای پدر را وضو داد و  و سر و پاى او را مسح نمود.

«قَقَالَ لَهُ أَبُو مُحَمَّدٍ  علیه السلام أَبْشِرْ یَا بُنَیَّ فَأَنْتَ صَاحِبُ الزَّمَانِ وَ أَنْتَ الْمَهْدِیُّ وَ أَنْتَ حُجَّهُ اللَّهِ عَلَى‏ أَرْضِهِ وَ أَنْتَ وَلَدِی وَ وَصِیِّی وَ أَنَا وَلَدْتُکَ وَ أَنْتَ مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ مُوسَى بْنِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام وَلَدَکَ رَسُولُ اللَّهِ صلّی الله علیه و آله وَ أَنْتَ خَاتَمُ الْأَوْصِیَاءِ[۱۰] الْأَئِمَّهِ الطَّاهِرِینَ وَ بَشَّرَ بِکَ رَسُولُ اللَّهِ صلّی الله علیه و آله وَ سَمَّاکَ وَ کَنَّاکَ وَ بِذَلِکَ عَهِدَ إِلَیَّ أَبِی عَنْ آبَائِکَ الطَّاهِرِینَ صَلَّى اللَّهُ عَلَى أَهْلِ الْبَیْتِ رَبُّنَا إِنَّهُ حَمِیدٌ مَجِیدٌ وَ مَاتَ الْحَسَنُ بْنُ عَلِیٍّ مِنْ وَقْتِهِ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِمْ أَجْمَعِینَ»[۱۱]

آن گاه امام حسن عسگری علیه السلام فرمود: اى فرزند! به تو مژده می‌دهم که صاحب الزمان و مهدى و حجت خدا در روى زمین، توئى. تو فرزند من و جانشین من می‌باشى؛ از من متولدشده‏اى و تو (م ح م د) فرزند حسن بن على بن محمد بن على بن موسى بن جعفر بن محمد بن على بن حسین بن على بن ابى طالب : می‌باشى و هم از نسل پیغمبر صلّی الله علیه و آله و خاتم ائمه طاهرین هستى. پیغمبر مژده تو را داده و نام و کنیه تو را تعیین فرموده است. این را پدرم از پدران طاهرینش به من اطلاع داد. صلوات خدا بر اهل بیت، ربنا انه حمید مجید، حضرت این را فرمود و همان موقع رحلت نمود. صلوات اللَّه علیهم اجمعین.

منابع این روایت:

تمام منابعی که این روایت را نقل کرده اند از کتاب الغیبه شیخ طوسی روایت نموده‌اند:

• بهاء الدین نیلى نجفى (م. ۸۰۳) در منتخب الأنوار المضیئه فی ذکر القائم الحجّه ۷ ‏، ص ۱۴۳
• شیخ حر عاملى در إثبات الهداه بالنصوص و المعجزات‏، ج۳، ص ۴۱۵ و ۵۰۹
• بحرانی در تبصرۀ الولی، ص ۱۶۴
• مجلسی در بحارالانوار، ج۵۲، ص ۱۶
• بحرانى اصفهانى (قرن ۱۲) در عوالم العلوم و المعارف والأحوال من الآیات و الأخبار و الأقوال، ج ۱۵، ص۲۹۷
• معجم احادیث الامام المهدی عجل الله تعالی فرجه، ج۶، ص ۶۹

بررسی سندی روایت پانزدهم

بارها گفته ایم که روایات ولادت امام زمان، از حد استفاضه گذشته است و نیاز به بررسی سندی ندارد؛ ولی از باب دقت بیشتر، ابوسهل اسماعیل بن على نوبختى را بررسی می کنیم.

بیان مرحوم مامقانی:

مرحوم مامقانی در مورد نوبختی می فرماید: قال النجاشی:[۱۲]  إسماعیل بن علی بن إسحاق‏ بن أبی سهل بن نوبخت، کان شیخ المتکلمین من أصحابنا و غیرهم، له جلاله فی الدنیا و الدین یجری مجرى الوزراء فی جلاله الکتّاب. صنف کتبا کثیره منها کتاب الاستیفاء فی الإمامه، کتاب التنبیه فی الإمامه قرأته على شیخنا أبی عبد الله رحمه الله کتاب الجمل فی الإمامه، کتاب الرد على محمد بن الأزهر فی الإمامه، کتاب الرد على الیهود و…، و قال الشیخ فی الفهرست: إسماعیل‏ بن‏ علی‏ بن‏ إسحاق‏ بن‏ أبی‏ سهل‏ بن نوبخت، أبو سهل، کان شیخ المتکلّمین من أصحابنا ببغداد و وجههم، و متقدّم النوبختیین فی زمانه و صنف کتبا کثیره….»

و بمثله نطق فی القسم الاول من الخلاصه….له جلاله فی الدین و الدنیا، یجری مجری الوزراء و صنف کتبا کثیره…»

و فی فهرست ابن الندیم: إنه من کبار الشیعۀ…

«و العجب من الفاضل الجزائری حیث إنّه مع ذکره جمله من أمثاله فی‌الضعفاء عدّ هذا فی الثقات قائلا- بعد نقل عباره النجاشی،و الفهرست،و الخلاصه- :إنّ الأوصاف المذکوره فی(جش)و(ست) [أی:النجاشی‌و الفهرست‌]تفید الوثوق و زیاده.انتهى».[۱۳]

از فاضل جزایری (حاوی فی الاقوال، ج۱،‌ ص۱۴۸) عجیب است، با اینکه تعدادی از ضعفا را ثقه می داند، ولی با اوصافی که در وصف إسماعیل بن علی بن إسحاق‏ بن أبی سهل بن نوبخت در کتب نجاشی و شیخ طوسی و علامه حلی، بیان شده است، باز در شخصیت نوبختی تأمل دارد.

و بالنظر إلى مثل ذلک اعترض المولى الوحید رحمه اللّه على الفاضل‌المجلسی رحمه اللّه فی وصفه الرجل بالحسن، بـانّ مثله لا یحتاج إلى النصّ على‌ توثیقه، على أنّ ما ذکر فیه زائد على التوثیق. انتهى

و مثل همین اعتراض را مرحوم وحید بهبهبانی بر علامه مجلسی وارد کرده است که علامه مجلسی از إسماعیل بن علی بن إسحاق‏ بن أبی سهل بن نوبخت، تعبیر به «رجل حسن» کرده است؛ با اینکه این شخص فوق وثاقت است.

و أجاب عنه الحائری: بأنّ التوثیق مأخوذ فیه مضافا إلى العداله الضبط،فلعلّه لم یکن ضابطا عند من لم یوثّقه فما فی الوجیزه هو الصحیح. [۱۴]

و أقول: (مرحوم مامقانی) یکفی فی إحراز الضبط (انسان دقیقی بوده است، پس نقل کلام امام حسن عسگری از ایشان، قابل اعتماد است) قول ابن داود: حسن التصنیف و قول النجاشی و الشیخ و العلامه فی الخلاصه: إنه صنف کتبا کثیره مع سکوتهم عن کونه مخلطا (با اینکه تألیفات زیادی داشته است، ولی باز اهل دقت بوده است) و الاوصاف المذکوره فی حقه لو لم تکفِ فی التوثیق للزم عد حدیث جمع من الفقهاء العظام من الحسن (اگر با این اوصاف، موثق نباشد، پس باید حدیث بسیاری از علماء بزرگ را حسن بدانیم) لعدم التنصیص بوثاقتهم (زیرا در وصف آن علماء، چنین تعابیری نیامده است) و دون الالتزام به خرط القتاد.

«و لذا نقلنا فی فوائد المقدّمه عن الشهید الثانی و..غیره غناء أمثاله من‌التنصیص بالتوثیق. و کیف لا یکون الرجل بمنزله سامیه فوق العداله و الضبط،و قد کان فی نفوس‌الناس فی زمانه أنّه کان ینبغی أن یکون هو ولیُّ السفاره عن الإمام الغائب‌ عجل الله تعالی فرجه و جعلنا من کلّ مکروه فداه لا الحسین بن روح‌النوبختی؟!و من کان بهذه المنزله،لا ینبغی أن یشکّ فی أعلى مراتب الوثوق فی‌حقّه.

مرحوم مامقانی در ادامه سخن خویش می فرماید:

إسماعیل‏ بن‏ علی‏ بن‏ إسحاق‏ بن‏ أبی‏ سهل‏ بن نوبخت فوق عدالت و ضبط بوده اند و طبق بیان شهید ثانی، نیازی به تنصیص بر وثاقت ایشان نمی باشد. ایشان در مرتبه ای بوده اند که مردم دوران ایشان می‌گفتند که او سفیر خاص امام زمان عجل الله تعالی فرجه می باشد و شاهد بر این مطلب، بیان شیخ طوسی می باشد. شیخ این‌گونه نقل می کند:

قال ابن نوح وَ سَمِعْتُ جَمَاعَهً مِنْ أَصْحَابِنَا بِمِصْرَ یَذْکُرُونَ أَنَّ أَبَا سَهْلٍ النَّوْبَخْتِیَّ سُئِلَ فَقِیلَ لَهُ کَیْفَ صَارَ هَذَا الْأَمْرُ إِلَى الشَّیْخِ أَبِی الْقَاسِمِ الْحُسَیْنِ بْنِ رَوْحٍ دُونَکَ فَقَالَ هُمْ أَعْلَمُ وَ مَا اخْتَارُوهُ وَ لَکِنْ أَنَا رَجُلٌ أَلْقَى الْخُصُومَ وَ أُنَاظِرُهُمْ وَ لَوْ عَلِمْتُ بِمَکَانِهِ کَمَا عَلِمَ أَبُو الْقَاسِمِ وَ ضَغَطَتْنِی الْحُجَّهُ لَعَلِّی کُنْتُ أَدُلُّ عَلَى مَکَانِهِ وَ أَبُو الْقَاسِمِ فَلَوْ کَانَتِ الْحُجَّهُ تَحْتَ ذَیْلِهِ وَ قُرِضَ بِالْمَقَارِیضِ مَا کَشَفَ الذَّیْلَ عَنْهُ »[۱۵]

ابن نوح گفت: در مصر از جماعتى از علماى شیعه شنیدم که می‌گفتند: از ابوسهل نوبختی پرسیدند: چگونه شد که حسین بن روح به عنوان نائب امام زمان برگزیده شد؛ ولی شما تعیین نشدی؟ در جواب گفت: ائمه طاهرین بهتر می‌دانند چه کسى را به این منصب برگزینند. من مردى هستم که دشمنان شیعه  را ملاقات نموده و با آنها در امور اعتقادى مناظره می‌کنم. اگر من مانند ابو القاسم (حسین بن روح) مکان امام زمان را می‌شناختم، شاید در موقع مناظره که در ارائه دلیلى معطل می‌شدم، براى اثبات مدعا جاى او را به دیگران نشان می‌دادم! ولى ابو القاسم، اگر فی المثل امام عجل الله تعالی فرجه در زیر دامنش باشد و او را با قیچى پاره پاره کنند، دامنش را نمى‏گشاید که دشمنان او را ببینند.

بیان فرزند مرحوم مامقانی:

فرزند مرحوم مامقانی در پاورقی تنقیح المقال در مورد إسماعیل بن علی بن إسحاق‏ بن أبی سهل بن نوبخت می فرماید:

«إن من درسَ ما نقلناه بالاضافه إلی ما ذکره المؤلف، إتضح له جلاله المترجم و تقواه و عظیم ورعه و ظهر أیضا إختصاصه بالامام الحادی عشر (از ملازمین امام حسن عسگری) و التشرف بالرویه الامام المنتظر و من المجموع، القطع بوثاقته و جلالته بل یعد من الافراد القلائل ( محدود افرادی) الذین حازوا تلکم الصفات و المزایا الجلیله (دارای صفات منحصر به فرد) فهو ثقه ثقه و روایاته تعد من جهه صحاحاً بلا ریب»[۱۶]

تبیین شخصیت ابوسهل اسماعیل بن على نوبختى

مرحوم مامقانی، دو جریان را در مورد ابوسهل اسماعیل بن على نوبختى ذکر می کند که حکایت از وفاداری و تعهد ایشان نسبت به امام عجل الله تعالی فرجه دارد. یک جریان راجع به شلمغانی و جریان دیگر مربوط به منصور حلاج می باشد. شاید دو جریان باشد که در دو نوبت اتفاق افتاده یا یک جریان است که گاهی به یکی از افراد نسبت می دهند.

جریان ابوسهل و شلمغانی

«ثم إنّ من الظریف ما نقله ابن الندیم فی ترجمه الرجل،من أنّ أبا جعفر محمّد بن علی الشلمغانی المعروف بـابن أبی العزاقر، راسله یدعوه إلى الفتنه، و یبذل ‌له المعجز، و إظهار العجیب و کان بمقدّم رأس أبی سهل جلح یشبه القرع فقال ‌للرسول: أنا معجز، ما أدری أیّ شی‌ء هو،ینبت صاحبک بمقدّم رأسی الشعر حتّى أومن به؟! فما عاد إلیه رسول بعد هذا»[۱۷]

فردی بنام شلمغانی، پیکی را دنبال ابو سهل اسماعیل بن على نوبختى[ ملازم امام حسن عسگری] فرستاد و او را دعوت به فتنه و آشوب کرد و قائل شد که دارای معجزه و امور عجیبه است. ابو سهل وقتی این سخن را شنید به فرستاده شلمغانی گفت: موی جلوی سر من ریخته است، اگر می خواهد به او ایمان بیاورم، در حالی که او را نمی شناسم، کچلی مرا مداوا کند (پیک شلمغانی بعد از شنیدن این سخن، رفت و دیگر هیچ وقت برنگشت)

جریان ابوسهل و منصور حلاج

مرحوم مامقانی جریان دیگر را به نقل از کتاب الغیبه طوسی بیان می کند:

«أَخْبَرَنَا الْحُسَیْنُ بْنُ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِی الْعَبَّاسِ أَحْمَدَ بْنِ عَلِیِّ بْنِ نُوحٍ عَنْ أَبِی نَصْرٍ هِبَهِ اللَّهِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْکَاتِبِ ابْنِ بِنْتِ أُمِّ کُلْثُومٍ بِنْتِ أَبِی جَعْفَرٍ الْعَمْرِیِّ قَالَ‏ لَمَّا أَرَادَ اللَّهُ تَعَالَى أَنْ یَکْشِفَ أَمْرَ الْحَلَّاجِ وَ یُظْهِرَ فَضِیحَتَهُ وَ یُخْزِیَهُ وَقَعَ لَهُ أَنَّ أَبَا سَهْلٍ إِسْمَاعِیلَ بْنَ عَلِیٍّ النَّوْبَخْتِیَّ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ مِمَّنْ تُجَوَّزُ عَلَیْهِ مَخْرَقَتُهُ‏ وَ تَتِمُّ عَلَیْهِ حِیلَتُهُ فَوَجَّهَ‏ إِلَیْهِ یَسْتَدْعِیهِ وَ ظَنَّ أَنَّ أَبَا سَهْلٍ کَغَیْرِهِ مِنَ الضُّعَفَاءِ فِی هَذَا الْأَمْرِ بِفَرْطِ جَهْلِهِ وَ قَدَرَ أَنْ یَسْتَجِرَّهُ إِلَیْهِ فَیَتَمَخْرَقَ [بِهِ‏] وَ یَتَسَوَّفَ بِانْقِیَادِهِ عَلَى غَیْرِهِ فَیَسْتَتِبَّ لَهُ مَا قَصَدَ إِلَیْهِ مِنَ الْحِیلَهِ وَ الْبَهْرَجَهِ عَلَى الضَّعَفَهِ لِقَدْرِ أَبِی سَهْلٍ فِی أَنْفُسِ النَّاسِ وَ مَحَلِّهِ مِنَ الْعِلْمِ وَ الْأَدَبِ أَیْضاً عِنْدَهُمْ وَ یَقُولُ لَهُ فِی مُرَاسَلَتِهِ إِیَّاهُ.

حسین بن ابراهیم از ابو العباس احمد بن على بن نوح از ابو نصر هبه اللَّه بن محمد کاتب دخترزاده اُم کلثوم، دختر محمد بن عثمان، براى من (شیخ طوسى) نقل کرد که:

چون خداوند خواست اعمال «حلّاج» را آشکار سازد و او را رسوا و خوار گرداند، این طور پیشامد کرد که «حلّاج» خیال کرد ابو سهل بن اسماعیل بن على نوبختى رضى اللَّه عنه هم از کسانى است که فریب دروغ و حیله او را می‌خورد و نیرنگ او در وى مؤثر واقع مى‏شود؛ لذا شخصی را نزد وى فرستاد و او را به اطاعت خود دعوت نمود. او با کمال نادانى چنین پنداشته بود که ابو سهل  هم در این خصوص مانند سایر افراد ضعیف الایمان است و فریفته وى مى‏شود، از این رو پیوسته او را به سوى خود دعوت می‌کرد و به آرامى نیرنگهاى خود را براى جلب وى به رخ او می‌کشید؛ زیرا موقعیت علم و ادب ابو سهل در میان مردم مشهور بود.

إِنِّی وَکِیلُ صَاحِبِ الزَّمَانِ وَ بِهَذَا أَوَّلًا کَانَ یَسْتَجِرُّ الْجُهَّالَ ثُمَّ یَعْلُو مِنْهُ إِلَى غَیْرِهِ وَ قَدْ أُمِرْتُ بِمُرَاسَلَتِکَ وَ إِظْهَارِ مَا تُرِیدُهُ مِنَ النُّصْرَهِ لَکَ لِتُقَوِّیَ نَفْسَکَ وَ لَا تَرْتَابَ بِهَذَا الْأَمْرِ

حلاج در نامه‏هاى خود به ابو سهل می‌نوشت: من وکیل صاحب الزمان هستم. او نخست با این مطلب می‌خواست ابو سهل را به سوى خود بکشاند، سپس ادعاى خود را بالا برد و نوشت که: من مأمورم به تو بنویسم که هر گونه نصرت و یارى خواسته باشى برایت آشکار سازم تا دلت قوت گیرد و در نیابت من تردید نکنى!

 فَأَرْسَلَ إِلَیْهِ أَبُو سَهْلٍ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ یَقُولُ لَهُ إِنِّی أَسْأَلُکَ أَمْراً یَسِیراً یَخِفُ‏ مِثْلُهُ عَلَیْکَ فِی جَنْبِ مَا ظَهَرَ عَلَى یَدَیْکَ مِنَ الدَّلَائِلِ وَ الْبَرَاهِینِ وَ هُوَ أَنِّی رَجُلٌ أُحِبُّ الْجَوَارِیَ وَ أَصْبُو إِلَیْهِنَّ وَ لِی مِنْهُنَّ عِدَّهٌ أَتَحَظَّاهُنَّ وَ الشَّیْبُ یُبْعِدُنِی عَنْهُنَّ [وَ یُبْغِضُنِی إِلَیْهِنَ‏] وَ أَحْتَاجُ أَنْ أَخْضِبَهُ فِی کُلِّ جُمُعَهٍ وَ أَتَحَمَّلُ مِنْهُ مَشَقَّهً شَدِیدَهً لِأَسْتُرَ عَنْهُنَّ ذَلِکَ وَ إِلَّا انْکَشَفَ أَمْرِی عِنْدَهُنَّ فَصَارَ الْقُرْبُ بُعْداً وَ الْوِصَالُ هَجْراً وَ أُرِیدُ أَنْ تُغْنِیَنِی عَنِ الْخِضَابِ وَ تَکْفِیَنِی مَؤُنَتَهُ وَ تَجْعَلَ لِحْیَتِی سَوْدَاءَ فَإِنِّی‏ طَوْعُ یَدَیْکَ وَ صَائِرٌ إِلَیْکَ وَ قَائِلٌ بِقَوْلِکَ وَ دَاعٍ إِلَى مَذْهَبِکَ مَعَ مَا لِی فِی ذَلِکَ مِنَ الْبَصِیرَهِ وَ لَکَ مِنَ الْمَعُونَهِ.

ابو سهل هم به وى پیغام داد که من در مقابل آن همه معجزات و کرامات که (به ادعاى تو) از تو به ظهور رسیده، فقط موضوع مختصرى را از تو می‌خواهم! و آن این است که من مردى زن دوست هستم، و مایل به معاشرت با آنها می‌باشم. چندین کنیز دارم که پیرى مرا از نزدیکى با ایشان دور کرده است و ناچارم هر جمعه محاسن خود را حنا بگیرم و متحمل رنج زیاد شوم تا موهاى سفیدم را بپوشانم و گرنه کنیزان خواهند دانست که من پیر شده‏ام و به من رغبت نشان نخواهند داد و نزدیکى ما به دورى می‌گراید و وصال به جدائى می‌کشد. از این رو از تو می‌خواهم کارى کنى که مرا از حنا بستن بى‏نیاز نمایى و زحمت آن را از من برطرف سازى و موى ریشم را سیاه گردانى. اگر چنین کنى هر چه بگویى‏ اطاعت می‌کنم و گفته تو را می‌پذیرم و به طریقه تو می‌گروم. زیرا که این معنى موجب بصیرت من مى‏شود و از کمک به تو دریغ نخواهم داشت!

فَلَمَّا سَمِعَ ذَلِکَ الْحَلَّاجُ مِنْ قَوْلِهِ وَ جَوَابِهِ عَلِمَ أَنَّهُ قَدْ أَخْطَأَ فِی مُرَاسَلَتِهِ وَ جَهِلَ فِی الْخُرُوجِ إِلَیْهِ بِمَذْهَبِهِ وَ أَمْسَکَ عَنْهُ وَ لَمْ یَرُدَّ إِلَیْهِ جَوَاباً وَ لَمْ یُرْسِلْ إِلَیْهِ رَسُولًا وَ صَیَّرَهُ أَبُو سَهْلٍ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ أُحْدُوثَهً وَ ضُحْکَهً وَ یَطْنِزُ  بِهِ عِنْدَ کُلِّ أَحَدٍ وَ شَهَّرَ أَمْرَهُ عِنْدَ الصَّغِیرِ وَ الْکَبِیرِ وَ کَانَ هَذَا الْفِعْلُ سَبَباً لِکَشْفِ أَمْرِهِ وَ تَنْفِیرِ الْجَمَاعَهِ عَنْهُ.»[۱۸]

 چون حلاج سخن او را شنید و نتیجه دسیسه‏ها و جواب خود را بدین گونه شنید، دانست در نامه‏هاى خود که پر از ادعا و اظهار کرامات و معجزات بوده، خطا کرده و طریقه خود را به نادانى به رخ او کشیده است. بدین لحاظ خوددارى کرد و جواب ابو سهل را نداد و دیگر کسى نزد وى نفرستاد. ابو سهل هم این ماجرا را اتفاقى خوش و باعث تفریح و خنده قرار داده بود و نزد دیگران بازگو می‌کرد و حلاج را ریشخند می‌نمود. بدین گونه نزد بزرگ و کوچک شهرت یافت و همین باعث شد که نقشه حلاج برملا گردد و مردم از نزد وى پراکنده شوند.

بررسی شخصیت دیگری از این روایت:

«أَحْمَدُ بْنُ عَلِیٍّ الرَّازِیُّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَاقَانَ‏  الدِّهْقَانِ عَنْ أَبِی سُلَیْمَانَ داد [دَاوُدَ] بْنِ غَسَّانَ‏ الْبَحْرَانِیِّ قَالَ قَرَأْتُ عَلَى‏ أَبِی سَهْلٍ إِسْمَاعِیلَ بْنِ عَلِیٍّ النَّوْبَخْتِیِ‏ قَالَ‏…»

احمد بن علی رازی یکی دیگر از افراد موجود در سند روایت است:

شیخ حر عاملی در امل الامل در مورد ایشان می فرماید:

الشیخ الجلیل أَحْمَدُ بْنُ عَلِیٍّ الرَّازِیُّ، کان فاضلا، عالما،فقیها، روی عنه ابن شهر آشوب»[۱۹]

آقا بزرگ تهرانی، در مورد ایشان می فرماید:

«احمد بن علی رازی از شاگردان شیخ مفید و از مشایخ ابن شهر اشوب می باشد.»

فرزند مرحوم مامقانی هم در پاورقی تنقیح المقال می فرماید:

«یظهر من جمیع ما نقلناه، هو من أعلام الروات و فقهاءنا الابرار و عدوه حسنا أقل ما یوثق به».

منبع: اقتباسی از درس “خارج مهدویت” حضرت آیت الله طبسی

[۱] – خصیبی، الهدایۀ الکبری، ص ۳۴۵

[۲] – مستدرکات، ج۶، ص۱۷۵

[۳] – مرحوم اردبیلی از شاگردان مرحوم مجلسی است.  کتاب جامع الروات مورد توجه و عنایت خریت فن رجال، مرحوم بروجردی بوده است؛ به گونه ای که وقتی کتابی را در رجال آماده چاپ می کند، ولی کتاب جامع الروات را می بیند، می فرماید که این کتاب بهتر از کتاب من است، آن را چاپ کنید.

[۴] –  جمله مما یفید حسنه وجلالته فی کمبا، ج ۱۳، ص ۱۲۲، وجد، ج ۵۲، ص ۶۸٫ وسائر روایاته الداله على ذلک فی کتاب الطهاره، ص ۱۸۵، وجد، ج ۸۱، ص ۳۹۵، ومستدرک الوسائل، ج ۱، ص ۱۱۳ و ۳۱۷ و ۳۵۴٫ وتقدم فی الحسین بن حمدان روایته عن أبی محمد العسکری  علیه السلام.

[۵] – رجال نجاشی ص ۶۷٫

[۶] – البته بنده (آیت الله طبسی) کراراً عرض کرده‌ام که ما به کتاب ابن الغضائری اعتماد نداریم (البته خود غضائری از بزرگان ماست ولی کتابی که به او نسبت داده می‌شود، ثابت نیست)

[۷] – در خلاصهالاقوال(ص۲۱۷).

[۸] –  تستری، قاموس الرجال، ج۳، ص۴۴۰

[۹] – کامل ابن حصین، ج۸

[۱۰] – ما اثنا عشری هستیم و هر کسی غیر از این معتقد باشد از مذهب خارج شده است. بعضی استناد می کنند به حرف سید مرتضی که تعداد ائمه از دوازده تا بیشتر است. سید مرتضی، صحبتش در امکان است و امکان غیر از وقوع است و روایات این موضوع را نفی می کند و روایات زیادی تصریح دارد که تعداد آن ها ۱۲ امام هستند. ضمنا ما منتظر خود امام زمان عجل الله تعالی فرجه هستیم، نه فرزندان او. امروزه بعضی گروهک ها قائلند که فرزند آن حضرت آمده و ما منتظر فرزندان او هستیم. به فرض که او فرزند هم داشته باشد، منجی ما خود آن حضرت می باشد.

[۱۱] – طوسی، الغیبه، ص۲۷۱.

[۱۲] – ر. ک: رجال نجاشی، ص ۳۱

[۱۳] – مامقانی، تنقیح المقال، ج۱۰، ص ۲۲۹.

[۱۴] – مامقانی، تنقیح المقال، ج۱۰، ص ۲۲۹

[۱۵] – مامقانی، تنقیح المقال، ج۱۰، ص ۲۲۴

[۱۶] – پاورقی تنقیح المقال، ص ۲۳۳

[۱۷] – مامقانی، تنقیح المقال، ص ۲۳۰

[۱۸] – شیخ طوسی، الغیبه، ص ۴۱۰

[۱۹] – شیخ حر عاملی، امل الامل، ج۲، ص۱۸