یکی از روش های تبلیغ دین در عصر امامت امام هادی(علیه السلام) با توجه به فشارها و اختناق موجود در جامعه، روش ارتباط مکتوب بوده است که امام(علیه السلام) به گونه ای مناسب از آن بهره گرفته اند. امام هادی(علیه السلام) در خلال نامه هایی که به پرسش کنندگان در خصوص مسائل دینی داشته اند به بیان و تبیین مسائل مهمی پرداخته اند که با نظر به محدودیت نگارش ها و گزارش ها مواردی به اجمال ارائه می‏ شود. نامه های امام به مواردی مانند سؤالات مردم، مشکلات مردم، تبیین مواضع دینی خود، ابلاغ وکلا، دفاع از خود در مقابل تهمت های اطرافیان حاکم و… پرداخته است. موضوع برخی از نامه های شیعیان به امام هادی(علیه السلام) درباره ابتلائات و حوائج و گرفتاری هایی است که از حضرت برای حل مشکل تقاضای دعا می‏ کردند.

ایوب بن نوح می‏ گوید: یحیی بن زکریا (از اصحاب امام هادی(علیه السلام) به امام نامه ای نوشت بدین مضمون که همسرم حامله است. از خداوند بخواهید به من پسر عنایت کند. حضرت، در پاسخ نوشتند: «چه بسا دختر از پسر بهتر باشد»، و خدا به او دختر عنایت کرد. خود ایوب بن نوح نیز می‏ گوید: جعفر بن عبدالواحد (قاضی کوفه) مرا اذیت می‏ کرد. به حضرت هادی(علیه السلام) نامه نوشتم و شکایت کردم. امام(علیه السلام) در پاسخ مرقوم فرمودند: «تکفی امره الی شهرین؛ دو ماه صبر کن. از شرّ او خلاص می‏ شوی».

ایوّب می‏ گوید: در این دو ماه، جعفر بن عبدالواحد عزل شد و از آزار وی راحت شدیم.[۱]

مرحوم سید بن طاووس (م۶۶۴) در کتاب مهج الدعوات از الیسع بن حمزه (از اصحاب امام هادی(علیه السلام) نقل می‏ کند: عمرو بن مسعده (وزیر معتصم، خلیفه عباسی) با من دشمنی ورزید و بسیار مرا تهدید کرد؛ تا جایی که ترسیدم مرا بکشد و نسل من را قطع کند. به حضرت ابی الحسن العسکری(علیه السلام) نامه نوشتم و از وضع خودم به ایشان شکایت کردم. حضرت در پاسخ نوشتند: «نگران نباش! خدا را با این کلمات بخوان، تو را خلاص خواهد کرد».

الیسع می‏ گوید: من آن دعا را در آغاز روز خواندم. چیزی از همان روز نگذشت که فرستاده وزیر آمد و گفت: دعوت وزیر را اجابت کن. من نزد وی رفتم. او با چهره خندان با من برخورد کرد و دستور داد زنجیر از دست و پای من بازکردند. آن گاه لباس فاخر بر من پوشانید، مرا معطّر ساخت و نزدیک خود نشاند و با من صحبت کرد و از من عذرخواهی کرد و آنچه از من گرفته بود، به من برگرداند.

از مواردی که برای دانشمندان امت اسلامی بحث انگیز و ناگشوده است بحث از علم خداوند بوده است که امام(علیه السلام) در نامه ای بدان اشارت داشته اند. اگر چه درباره علم الهی روایات متعددی در دست است.

اما روایتی از امام هادی(علیه السلام) آمده است که ایوب بن نوح می‏ گوید: خدمت امام هادی(علیه السلام) نامه نوشتم و سؤال کردم: آیا خداوند قبل از آفرینش جهان از آن آگاه بود یا این که پس از آفرینش مطلع شد؟ حضرت، در پاسخ به خط خودشان نوشتند:

«لَم یزَلِ الله عالماً بالأشیاء قَبْلَ اَنْ یخْلُقَ الاَشیاءَ کَعِلْمِهِ بِالأَشیاءِ بَعدَ ما خَلَقَ الأَشیاءَ»؛[۲] «خداوند پیوسته به همه چیز آگاه است و علم او به هر چیزی قبل از خلقت، مانند علم او پس از خلقت است».

در شرایط سخت و رعب انگیز حاکمیت متوکل، شیعیان به علت عدم دسترسی به امام هادی(علیه السلام)، نگران مسئله امامت بعد از ایشان بودند. برای رفع این دغدغه، خود آن حضرت به وسیله نامه افراد را مطلع می‏ ساختند.

شاهویه، پسر عبدالله جُلاب، می‏ گوید: امام هادی(علیه السلام) به من نامه ای نوشتند بدین مضمون: پس از این که ابوجعفر از دنیا رفت، تو می‏ خواستی از جانشینی پس از من سؤال کنی و بدین سبب در اضطراب بودی. ناراحت نباش:

«فَاِنَّ الله عَزَّوَجَلَّ لایضِلُّ قوماً بَعدَ اِذ هَدیهُم حَتّی یبَینَ لَهُمْ ما یتَّقُون»؛[۳]

«خداوند کسانی را که هدایت کرده، گمراه نمی کند تا آنچه را که باید از آن پرهیز کنند، بیان فرماید».

امام پس از من، فرزندم ابومحمّد (امام حسن عسکری(علیه السلام) است و آنچه بدان احتیاج دارید، نزد اوست. خداوند هرچه را بخواهد، مقدم یا مؤخر می‏ دارد (امور به دست اوست):

«ما نَنسَخ مِنْ ایهٍ اَوْنُنْسِها نَأتِ بِخَیرٍ مِنها اَو مِثله»؛[۴]

«هر نشانه ای را که حذف کنیم یا به تأخیر اندازیم، بهتر از آن یا مثل آن را جایگزین می‏ کنیم».

«قَدْ کَتَبْتُ بِما فیهِ بیانٌ وَ قِناعٌ لِذِی عَقْلِ یقْظانِ»؛[۵] «آنچه برای عقول آگاه، بیانگر و قانع کننده باشد، نوشتم».

در حدیث دیگر، ابی‌بکر فهفکی می‏ گوید: حضرت هادی(علیه السلام) برای من نامه نوشتند:

«اَبُو مُحَمْد اِبنی اَنضَحُ آل مُحَّمدٍ عَزیزه وَ اَوثُقُهُم حُجّهَ وَ هُوَ الاَکبَرُ مِنْ وُلدی وَ هُوَ الخَلَفُ وَ الَیهِ ینتَهی عُری الاِمامَه وَ اَحْکامُها فما کُنتَ سائِلی فَاسْألهُ عَنهُ فَعِندَه ما یحتاجُ اِلَیه»؛[۶] «ابو محمد (امام حسن عسکری(علیه السلام)) خیرخواه ترین آل محمد(صلی الله علیه و آله و سلم) و معتبرترین ایشان است. او پسر بزرگ تر من و جانشین من است و رشته امامت و احکام آن به او می‏ رسد. آنچه می‏ خواهی از من بپرسی، از او سؤال کن. تمام احتیاجات شما نزد اوست».

 مرحوم شیخ مفید نقل می‏ کنند که علی بن محمد نوفلی می‏ گوید: محمدبن فرج (وکیل امام(علیه السلام)) به من گفت: حضرت ابوالحسن (امام هادی(علیه السلام)) به من نامه نوشتند:

«ای محمد! کارهایت را به سامان برسان و مواظب خودت باش. من مشغول سامان دادن کارم بودم و نمی دانستم مقصود حضرت از آن نامه چیست که ناگاه مأمورین حکومتی آمدند و مرا از مصر، دست بسته حرکت دادند و تمام دارایی ام را توقیف کردند و هشت سال در زندان بودم».

سپس نامه ای از حضرت در زندان به من رسید که: «ای محمد! در بغداد منزل نکن. نامه را خواندم و گفتم: من در زندانم و ایشان به من چنین می‏ نویسد؟! این موضوع شگفت آور است. چیزی نگذشت که – خدا را شکر – مرا رها کردند».

محمد بن فرج به آن حضرت نامه نوشت و درباره ملکش که به ناحق تصرف کرده بودند، سؤال کرد. حضرت به او نوشتند: به زودی به تو برمی گردانند و اگر هم به تو باز نگردد، زیانی به تو نمی رساند.

وقتی محمد به فرج به سامرا حرکت کرد، نامه ای از دربار به دستش رسید که ملک به تو برگشت، ولی او پیش از دریافت نامه درگذشت.[۷]

بخشی از نامه های امام هادی(علیه السلام) را مراسلاتی تشکیل می‏ دهد که براساس آنها، عزل یا نصب وکیل از جانب ایشان انجام شده است. از جمله این نامه ها، این نامه است که آن حضرت در سال ۲۳۲ق، به علی بن بلال، وکیل محلی خود در بغداد، نوشتند:

«من ابوعلی (بن راشد) را به جای علی بن حسین بن عبد ربه[۸] منصوب کردم. این مسئولیت را بدان جهت به او واگذار کردم که وی از صلاحیت لازم و کافی برخوردار است؛ به نحوی که هیچ کس بر او تقدم ندارد. می‏ دانم که تو (علی بن بلال) بزرگ ناحیه خود هستی. به همین جهت خواستم طی نامه ای جداگانه تو را از این موضوع آگاه کنم. در عین حال، لازم است از او پیروی کنی و وجوه جمع‌آوری شده را به وی بسپاری. پیروان دیگر ما را نیز به این کار سفارش کن و به آنان چنان آگاهی ده که وی را یاری کنند تا بتواند وظایف خود را انجام دهد».[۹]

همچنین امام دهم(علیه السلام) نامه ای به وسیله خود ابوعلی بن راشد به شیعیان بغداد، مدائن و عراق ارسال کردند:

«من ابوعلی بن راشد را به جای حسین بن عبد ربه و وکلای قبلی خود برگزیدم و اینک او نزد من به منزله حسین بن عبد ربه است. اختیارات وکلای قبلی را نیز به ابوعلی بن راشد دادم تا وجوه مربوط به من را بگیرد و او را که فردی شایسته و مناسب است، برای اداره امور شما برگزیدم و بدین منصب گماشتم. – که رحمت خدا بر شما باد – برای پرداخت وجوه نزد او بروید. مبادا رابطه خود را با او تیره سازید. اندیشه مخالفت با او را از ذهنتان خارج سازید. به اطاعت خدا و پاک کردن اموالتان بشتابید. از ریختن خون یکدیگر خودداری کنید. یکدیگر را در راه نیکوکاری و تقوا یاری دهید و پرهیزکار باشید تا خدا شما را مشمول رحمت خویش قرار دهد. همگی به ریسمان خدا چنگ زنید و نمیرید، مگر آن که از مسلمانان باشید.

من فرمان برداری از او (ابوعلی بن راشد) را همچون اطاعت از خودم لازم می‏ دانم و نافرمانی از او را نافرمانی در برابر خود می‏ دانم. پس بر همین شیوه باقی باشید که خداوند به شما پاداش می‏ دهد و از فضل خود وضع شما را بهبود می‏ بخشد. او به آنچه در خزانه خود دارد، بخشنده و کریم و به بندگان خود سخاوت مند و رحیم است. ما و شما در پناه او هستیم. این نامه را به خط خود نوشتم. سپاس و ستایش بسیار، تنها شایسته خداست».[۱۰]

یکی از نامه هایی که از امام هادی(علیه السلام) صادر شده است و برای دفاع از خود در برابر تهمت های ناروایی که به ایشان زده بودند نگارش یافت نامه ای است در خصوص سعایت عبدالله بن محمد، متصدی امور جنگ و نماز در شهر مدینه، نزد متوکل.

امام نامه ای به متوکل نوشتند و در آن جریان آزار و اذیت عبدالله بن محمد و دروغ‌گویی او را در سعایت هایش برای متوکل یادآور شدند.[۱۱]

غیر از عبدالله بن محمد، مزدوران دیگری هم برای خوش خدمتی به بنی العباس چنین نامـه هایی در مورد امـام هـادی(علیه السلام) برای متوکل نوشتند؛ مانند «بریحه» که خطاب به متوکل چنین نوشت: «اگر به حرمین (مکه و مدینه) احتیاج داری، علی بن محمد(علیه السلام) را از مدینه خارج کن؛ چرا که او مردم را به طرف خود می‏ خواند و جمع کثیری پیرو او شده اند»[۱۲]

اگر چه سعایت های دروغین مزبور بخشی از علل آوردن اجباری (ولی به ظاهر محترمانه و اختیاری) حضرت هادی(علیه السلام) از مدینه به سامرا بود. متوکل نامه ای به امام هادی(علیه السلام) نوشت و در آن با لحنی بسیار مزوّرانه و به ظاهر با ادب درخواست کرد آن حضرت به سامرا نقل مکان کنند. نامه بدین شرح است:

«بسم الله الرحمن الرحیم. اما بعد؛ همانا امیرالمؤمنین (متوکل) قدر و منزلت تو را می‏ شناسد و خویشاوندی تو را منظور می‏ دارد و حقّت را لازم می‏ داند و برای بهبودی امر تو و خاندانت، هرچه لازم باشد فراهم می‏ سازد و وسایل عزّت و آسودگی خاطر تو و ایشان را آماده می‏ کند و منظورش از این رفتار و احسان، خشنودی پروردگار و ادای حق واجب شماست که بر او لازم شده! و همانا امیرالمؤمنین (متوکل) دستور داد که عبدالله بن محمد را از تولیت و تصدی امر جنگ و نماز در مدینه برکنار و معزول کنند؛ زیرا چنانکه شما یادآور شده اید، او حق شما را نشناخته و قدر و مقام شما را سبک شمرده و شما را به امری (ادعای خلافت) متهم ساخته که امیرالمؤمنین (متوکل) می‏ داند از آن بری هستید و خلیفه می‏ داند که شما راست می‏ گویید و خود را برای این کار (خلافت) آماده نکرده اید و چنین آرزویی ندارید. امیرالمؤمنین (متوکّل)، محمد بن فضل را والی مدینه کرده و به او دستور داده تا شما را گرامی دارد و دستور و فرمان شما را انجام دهد و بدین وسیله به خدا و امیرالمؤمنین (متوکل) تقرب جویید. ضمناً امیرالمؤمنین، مشتاق دیدار و زیارت شماست و دوست دارد تجدید عهدی با شما کرده باشد. اگر مایل به زیارت و ماندن نزد او تا هر زمان که بخواهید، هستید، خود و هر کس از خانواده و غلامان و اطرافیان که می‏ خواهند، با کمال آرامش و آسودگی خاطر به سوی خلیفه حرکت فرمایید و هر طور که خواهید، راه را طی کنید و هر روز که خواستید، توقف کنید، و اگر بخواهید «یحیی بن هرثمه، خدمتکار مخصوص خلیفه، و لشکریانی که همراه او هستند، همراه شما باشند و در منزل کردن و راه پیمایی همه در رکاب شما باشند و البته اختیار این امر به دست شماست و ما او را برای انجام فرمان شما خدمتتان روانه کردیم. پس، از خدا طلب خیر کرده، کوچ کن تا نزد امیرالمؤمنین بیایی که نزد او هیچ یک از برادران و فرزندان و خانواده و نزدیکانش محبوب تر از تو نیست و او نیز به کسی جز شما مهربان تر نیست و هیچ‌کس برای آرامش خاطر خلیفه از شما بهتر نیست. والسلام علیکم و رحمه الله و برکاته. نگارنده: ابراهیم بن عباس، سال ۲۴۳ هجری».[۱۳]

دلیل بر تزویزآمیز بودن این نامه این است که طبق نقل های متعدد و مشهور تاریخ‌نگاران، پس از ورود حضرت به سامرا، متوکل به مدّت یک روز به حضرت اجازه ملاقات نداد و به مدت یک روز ایشان را در «خان الصعالیک» (کاروان‌سرای گدایان) منزل داد.

 از نامه های تأثیر گذار و مهم امام دهم(علیه السلام)، نامه ای به مردم اهواز است که در پاسخ نامه آنان درباره جبر و تفویض نوشته شد. نامه حضرت بسیار طولانی است و مرحوم «حرّانی» (از علمای قرن چهارم) آن را در کتاب ارزشمند «تحف العقول» ذکر کرده است.[۱۴] نامه امام(علیه السلام) چنین است:

«مِنْ عَلی بْنِ مُحَمّدٍ. سَلامٌ عَلَیکُمَ وَ عَلی مَنِ اتَّبَعَ الهُدی وَ رَحْمهُ اللهِ وَ بَرَکاتُه. فَاِنَّهُ وَرَدَ علی کِتابُکُمْ ما ذَکَرْتُم مِنْ اِختِلافِکُمْ فی دینِکُمْ…»

گرچه اصل نامه در مورد پاسخ به شبهه جبر و تفویض است، لکن حضرت، ابتدا به مبحث امامت پرداخته اند و به گونه ای مطلب را طرح کرده اند که هر مسلمان آزاد اندیشی به راحتی آن را می‏ پذیرد و آن حضرت در بحث از جبر و تفویض، سخنانشان را به سخنان امام صادق(علیه السلام) مستند می‏ سازند که این خود، در خور تأمل و دقّت است. محتوای نامه چنین است:

«خداوند به انسان توانایی عنایت فرموده و انسان بدین وسیله به انجام امورش می‏ پردازد، نه جبر است و نه تفویض، بلکه امری است بین این دو، چنانچه معتقد به جبر شویم، مانند این است که شخصی، برده خود را به بازار بفرستد، بدون این که پول در اختیار او گذارد، و از وی بخواهد برای او کالا خریداری کند. این عبد با دست خالی از بازار بر می‏ گردد؛ چون توانایی بر خرید نداشته است. آن گاه مولا او را مؤاخذه کند که چرا چیزی نخریدی!؟ بدیهی است که این ظلم است. قائلین به جبر نیز می‏ گویند: خدا به انسان هیچ توانایی عنایت نکرده و در عین حال، از او انجام واجبات و ترک محرمات را خواسته و این ظلم است: «وَلا یظلِمُ رَبُّکَ اَحَد»[۱۵] و چنانچه معتقد به تفویض شویم، مانند این است که کسی برده بخرد و به او امر و نهی کند و او فرمان مولای خود را بپذیرد و آخرالامر مولا از دست او خسته شده، او را به حال خود واگذار کند و بگوید: هرچه می‏ خواهی، انجام ده و چون او را مؤاخذه کند که چرا چنین کردی، عبد در پاسخ بگوید: خودت امر را به من واگذار کردی! این عجز و ضعف مولاست.

قائلین به تفویض همین را در مورد خدا می‏ گویند که خداوند هیچ چیز را از ما نخواسته و کار را به خودمان واگذار کرده و حال آن که خداوند می‏ فرماید: «وَلَا یرْضَی لِعِبَادِهِ الْکُفْرَ»؛[۱۶] در پایان نامه، حضرت به این آیه استشهاد می‏ فرماید: «فَبَشِّرْ عِبَادِ الَّذِینَ یسْتَمِعُونَ الْقَوْلَ فَیتَّبِعُونَ أَحْسَنَهُ أُوْلَئِکَ الَّذِینَ هَدَاهُمُ اللَّهُ وَأُوْلَئِکَ هُمْ أُوْلُوا الْأَلْبَابِ»[۱۷]

برخی از نامه های امام علی النقی(علیه السلام) را پاسخ به سؤالات فقهی تشکیل می‏ دهد.جالب این که بعضی از این سؤال کنندگان، دشمن حضرت بودند، ولکن چون از عالمان خودشان پاسخ قانع کننده ای نیافتند، به امام(علیه السلام) پناه آوردند؛ مانند این مورد:

«مرد نصرانی را که با زن مسلمان زنا کرده بود، نزد متوکل آوردند. وقتی متوکل می‏ خواست حد او را اجرا کند، آن مرد مسلمان شد. یحیی بن اکثم گفت: اسلام ما قبل خود را محو می‏ کند (حد اجرا نمی شود). برخی دیگر گفتند: سه حد بر او اجرا می‏ شود. (در روایت مقصود معلوم نشده). متوکل که چنین دید، به امام هادی(علیه السلام) نامه نوشت و پاسخ این مسئله را درخواست کرد. حضرت در پاسخ نوشتند:

«یضرب حتی یموت»؛ «باید زده شود تا بمیرد».

عالم نمایان دربار متوکل، این مطلب را قبول نکردند. متوکل مجدداً نامه ای خدمت حضرت نوشت که علت این حکم چیست؟ امام در پاسخ فرمودند:

«بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ فَلَمَّا رَأَوْا بَأْسَنَا قَالُوا آمَنَّا بِاللَّهِ وَحْدَهُ وَکَفَرْنَا بِمَا کُنَّا بِهِ مُشْرِکِینَ»؛[۱۸]

«چون عذاب ما را دیدند، ایمان آوردند و گفتند: به آنچه مشرک بودیم، کفر می‏ ورزیم».

متوکل این حکم را از امام پذیرفت و اجرا کرد»[۱۹]

نامه دیگر در زمینه سؤالات فقهی، نامه محمد بن حسن مصعب مداینی است. او می‏ گوید: نامه ای خدمت امام هادی(علیه السلام) نوشتم و سؤال کردم: سجده کردن بر روی شیشه چگونه است؟ نامه را ارسال کردم، ولی بعد با خود گفتم: شیشه از شن درست می‏ شود و نباید اشکال داشته باشد! حضرت در پاسخ نوشتند: جایز نیست، و اگر با خود فکر کردی که شیشه از ریگ است، پس بدان که نمک [شاید مقصود آهک باشد]، همراه آن است و سجده بر نمک جایز نیست»[۲۰]

پی نوشت ها

[۱] – اثباه الهداه، حرالعاملی، ج۳ ص ۳۸۱٫

[۲] – کافی، ج۱ ص ۱۴۵٫

[۳] – توبه، آیه ۱۱۵٫

[۴] – بقره، آیه ۱۰۶٫

[۵] – کافی، ج۲ ص ۱۱۷٫

[۶] – همان، ۱۱۶٫

[۷] – ارشاد، مفید، ج۲ ص ۲۹۲٫

[۸] – رجال کشی، ح ۹۸۴٫

[۹] – رجال کشی، ح۹۹۱٫

[۱۰] – همان.

[۱۱] – ارشاد، ج۲، ص ۲۹۶٫

[۱۲] – بحارالانوار، ج۵۰، ص ۲۰۹٫

[۱۳] – ارشاد، ج۲، ص ۲۹۷٫

[۱۴] – تحف العقول، صص ۵۳۸- ۵۶۲٫

[۱۵] – کهف، ‌آیه ۴۹٫

[۱۶] – «او راضی به کفر بندگانش نیست». زمر، آیه ۷٫

[۱۷] – همان، آیات ۱۷ و ۱۸٫

[۱۸] – غافر، آیه ۸۴٫

[۱۹] – بحار الانوار، ج۵۰، ص ۱۷۲٫

[۲۰] – اثباه الهداه، ج۳، ص ۳۸۱٫