پاسخ : خداوند متعال در این آیه شریفه، با صراحت به مؤمنان صالح بشارت داده است که سرانجام حکومت روی زمین را در دست خواهند گرفت و دین اسلام فراگیر خواهد شد و ناامنی‏ها و وحشت‏ها به آرامش و امنیت مبدّل می‏گردد، شرک از سراسر جهان برچیده می‏شود و بندگان خدا با آزادی به پرستش خدای یگانه ادامه می‏دهند و نسبت به همگان اتمام حجّت می‏شود، به گونه‏ای که اگر کسی بعد از آن بخواهد راه کفر را بپوید مقصر و فاسق خواهد بود[۱].

برخی از مفسّران عامّه مانند: زمخشری، بیضاوی، قرطبی، و فخر رازی، می‏پندارند این آیه در مورد خلفای راشدین است که مؤمن بودند و اعمال صالح انجام دادند و این وعده الهی در زمان آنها محقّق گردید[۲]. نقد مدّعای اهل سنت چنین است که اگر چه در آن زمان ترس و وحشتی را که قبلًا مسلمانان از ناحیه دشمنان خارجی احساس می‏کردند و مجبور بودند همراه خود اسلحه حمل کنند، فرو ریخت و دین اسلام که ابتدا مخفی و محدود بود ظاهر و فراگیر شد؛ امّا هرگز نمی‏توان مدّعی شد که در زمان خلفا، این وعده الهی به طور کامل محقّق شده است؛ چنان‏که آلوسی از مفسّران بزرگ عامّه نیز معتقد است که: به هیچ وجه نمی‏توان به این آیه بر صحت امر خلفاء استدلال کرد[۳]. و دلایلی نیز مدّعای مطرح شده را رد می‏کند.

خود آیه  نیز دلالت می‏کند که خلافت و امامت یک منصب الهی است، زیرا ضمیر فاعلی در کلمه «لیستخلفنهم»، به الله باز می‏گردد. بنابراین‏کسی که این وعده به دست او انجام می‏گیرد باید از طرف خدا منصوب شده باشد؛ علاوه بر این، آیه مورد بحث، خبر از استقرار دینی را می‏دهد که مورد رضایت خدا باشد: «و لیمکنّن لهم دینهم الذی ارتضی لهم».  

چنین دینی، طبق آیه «الیوم اکملت لکم دینکم و اتممت علیکم نعمتی و رضیت لکم الاسلام دنیاً»[۴]، دینی است که می‌بایست، امامش از جانب خداوند منصوب گردد؛ زیرا طبق روایات متعدّد موجود در بین شیعه و عامه، این آیه در مورد به امامت علی علیه‌السلام توسط پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌وآله در غدیر خم است[۵]. و مضمون آن این چنین است که خداوند با نصب امام، راضی گردیده که اسلام دین ما باشد؛ و چون اهل سنّت هیچ یک از خلفا را منصوب از طرف خداوند نمی‏دانند، نمی‏توانند تحقق این وعده خدا را در زمان آنان بدانند.

بعلاوه کلمه الارض مطلق است و ظهور در تمام کره زمین دارد. بنابراین آیه خبر از تحقق یک حکومت جهانی بسان حکومت حضرت سلیمان و داود علیهماالسّلام می‏دهد؛ که این امر از زمان خلفاء تا حال حاضر محقق نشده است.

همچنین این آیه خبر از تبدیل خوف مسلمانان به آرامش و امنیت می‏دهد، ولیبدّلنّهم من بعد خوفهم امناً. که آن زمان چنین مسأله‏ای اتفاق نیفتاد و عدّه‏ای از صحابه بزرگ مانند ابوذر، عبد الله بن مسعود، عمار یاسر و… امنیت نداشتند و مورد بی مهری قرار گرفتند[۶]؛ بلکه حتی یگانه دختر رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌وآله از امنیت برخوردار نبود و طبق نقل ابن ابی الحدید به خانه‏اش حمله شد و تهدید به آتش زدن خانه‏اش شد[۷] و… که در اثر آن فاطمه (س) به نقل بخاری، از ابو بکر قهر کرد و با او تا هنگام مرگ سخن نگفت[۸]  و وصیت کرد ابوبکر و عمر بر او نماز نخوانند[۹]. 

و باید دانست که این آیه خبر از رخت بر بستن شرک و بسط توحیدی می‏دهد: یعبدوننی لا یشرکون بی شیئاً، در حالی که در کتاب رقاق صحیح بخاری هفت روایت ذکر شده که همه دلالت بر ارتداد گروهی از مسلمانان بعد از رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌وآله می‏کنند[۱۰]؛ و امیرالمؤمنین علیه‌السلام نیز در عهد نامه‌اش به مالک اشتر اشاره می‌کند که این دین در دست بدکارانی اسیر گشته بود که با نام دین به هوا پرستی خویش پرداخته و با آن دنیا را به دست می‌آوردند[۱۱].

از همه اینها که بگذریم باید بگوییم که این شبهه سابقه دور و درازی را دارد چنانچه روزی فضل به امام صادق علیه‌السّلام عرض می‏کند: ناصبی‏ها می‏پندارند این آیه[۱۲]  در مورد ابوبکر، عمر، عثمان و امام علی علیه‌السّلام نازل شده است. و امام صادق علیه‌السّلام نیز اشاره کردند: چگونه با ارتداد و فتنه‌های موجود در بین آنها، رضایت خداوند در بین امت پیاده شده[۱۳]؟

بنابرین این وعده الهی که در آیه مورد بحث مطرح شده در زمان خلفاء به طور کامل تحقق نیافته است، بلکه چنان‏که مفسّران بزرگ شیعه معتقدند، آیه در مورد حکومت جهانی حضرت مهدی موعود عجل‌الله‌تعالی‌فرجه‌الشریف می‏باشد[۱۴]؛ چراکه از اهل بیت علیهم‌السّلام روایت شده که این آیه در مورد حضرت مهدی عجل‌الله‌تعالی‌فرجه‌الشریف می‏باشد[۱۵]،  چنان‏که حافظ قندوزی حنفی از امام سجّاد، امام باقر، و امام صادق علیهم‌السّلام نقل می‏کند که فرموده‏اند: این آیه در مورد حضرت مهدی قائم عجل‌الله‌تعالی‌فرجه‌الشریف نازل شده است[۱۶].  و در روایات فراوانی آمده است که آن حضرت وقتی ظهور کند، زمین پر از جور و ستم را، پر از عدل و داد خواهد کرد؛ که آیت الله صافی در این ارتباط، ۱۲۳ روایت را از کتب شیعه و سنّی نقل کرده است[۱۷]،  که به عنوان نمونه و رعایت اختصار، فقط سه روایت از سخن ابی داود ذکر می‏شود:

ابو سعید خدری می‏گوید: رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌وآله فرمود: مهدی عجل‌الله‌تعالی‌فرجه‌الشریف از من است،) با (پیشانی کشیده) و (بینی بر آمده، زمین را پر از عدل و داد می‏کند، همان‏گونه که پر از ظلم و ستم شده است[۱۸].

ابوطفیل از امام علی علیه‌السّلام نقل می‏کند: که پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌وآله فرمودند: اگر از روزگار جز یک روز هم باقی نماند حتماً خدا مردی از اهل بیت من بر می‏انگیزد که آن‏را پر از عدل می‏کند چنان‏که پر از ستم شده است[۱۹].

زرّ از عبد الله و او از پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله نقل می‏کند که حضرت فرمود: اگر از دنیا فقط یک روز هم باقی بماند خدا آن روز را طولانی می‏کند تا در آن بر انگیزد مردی از اهل بیت من که هم نام من است که زمین را پر از عدل و داد کند هم‏چنان که پر از ظلم و ستم شده است (باشد)[۲۰].

.[۱] آیت الله ناصر مکارم شیرازی و دیگران، پیام قرآن، (قم: هدف، چاپ اول، ۱۳۷۳) ، ج ۹، ص ۴۳۲٫

[۲] رک: محمود بن عمر، زمخشری، الکشاف عن غوامض التنزیل، (بیروت: دار الکتب العربی، بی نوبت چاپ، ۱۴۰۶ ه ق)، ج ۳، ص ۲۵۲، عبد الله بن عمر، بیضاوی، تفسیر البیضاوی، (بیروت: مؤسسه الاعلمی للمطبوعات، چاپ اوّل، ۱۴۱۰ ه ق)، ج ۳، ص ۲۰۸، محمد بن احمد، انصاری قرطبی، الجامع الاحکام القرآن، (بیروت: دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۵ ه ق)، ج ۱۲، ص ۲۹۷، فخر رازی، التفسیر الکبیر، (بیروت: دار احیاء التراث العربی، چاپ سوم، بی تا)، ج ۲۴، ص ۲۵

[۳] سید محمود، آلوسی بغدادی، روح المعانی، (بیروت: دار احیاء التراث العربی، چاپ چهارم، ۱۴۰۵ ه ق)، ج ۱۸، ص ۲۰۲

[۴] مائده/ ۳

[۵] ر ک: فضل بن حسن، طبرسی، مجمع البیان، (بیروت: دار العرفه، بی نوبت چاپ، بی تا)، ج ۳- ۴، ص ۲۴۶، علّامه سید محمّد حسین، طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، (قم: اسماعیلیان، چاپ پنجم، ۱۳۷۱)، ج ۵، ص ۲۰۱- ۱۹۳، عبید الله بن عبد الله، حاکم حمکانی حنفی، شواهد التنزیل، تحقیق محمد باقر محمودی (تهران: مؤسسه الطبع و النشر التابعه لوزاره الثقافه و الارشاد الاسلامی، چاپ اول، ۱۴۱۱ ه ق)، ج ۱، ص ۲۰۱- ۲۰۸، ح ۲۱۰- ۲۱۵

[۶] رک: آیت الله، جعفر سبحانی، فروغ ولایت، (بی جا؛ صحیفه، چاپ اول، ۱۳۶۸)، ص ۳۱۶- ۳۲۵٫

[۷]  ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه به تحقیق محمد ابوالفضل، ابراهیم، (بی جا؛ دار الاحیاء کتب العربیه، چاپ دوم، ۱۳۸۶ ه ق)، ج ۲، ص ۵۶، ج ۶، ص ۴۸

[۸] محمد بن اسمائیل، بخاری، صحیح البخاری، (بیروت: دار الاحیاء التراث العربی، بی نوبت چاپ، بی تا)، ج ۵، ص ۱۷۷

[۹] شرح نهج البلاغه، همان، ج ۶، ص ۵۰

[۱۰] رک: صحیح البخاری، همان، ج ۸، ص ۱۴۸- ۱۵۲

.[۱۱]  « فان هذا الدّین قد کان اسیراً فی ایدی الاشرار، یعمل فیه بالهوی و تطلب به الدنیا » نهج البلاغه، ترجمه محمد دشتی، (قم: پارسایان، چاپ دوم، ۱۳۷۹)، نامه ۵۳، بند ۷۰، ص ۵۷۶

[۱۲] نور/ ۵۵

.[۱۳]  (خدا قلب ناصبی‏ها را هدایت نمی‏کند (نکند)، در زمان یکی از آن‏ها و در زمان امام علی علیه‌السّلام با وجود ارتداد مسلمانان و فتنه‏هایی که در زمان آن‏ها بر می‏خواست، و جنگ‏هایی که بین آن‏ها و کفار به وقوع می‏پیوست) چگونه (دینی که مورد رضایت خدا و پیامبرش می‏باشد در بین امّت پیاده شد؟، ترس از قلب امّت رفت و شک از سینه اش برخاست؟!  ) شیخ عبد علی بن جمعه، عروسی حویزی، نور الثقلین، (قم: اسماعیلیان، چاپ چهارم، ۱۴۱۲ ه ق)، ج ۳، ص ۶۱۸- ۶۱۹، ح ۲۱۹

[۱۴] رک: مجمع البیان، پیشین، ج ۷- ۸، ص ۲۳۹- ۲۴۰، المیزان، پیشین، ج ۱۵، ص ۱۵۶، آیت الله ناصر مکارم شیرازی و دیگران، تفسیر نمونه، (تهران: دار الکتب الاسلامیه، بی نوبت چاپ، ۱۳۶۲). ج ۱۴، ص ۵۳۱، آیت الله ناصر مکارم شیرازی و دیگران، پیام قرآن، پیشین، ص ۴۳۲

[۱۵] مجمع البیان، پیشین، ج ۷- ۸، ص ۲۳۹، المیزان، پیشین، ج ۱۵، ص ۱۵۸

[۱۶] سلیمان بن ابراهیم، قندوزی حنفی، ینابیع الموده،) کاظمیه: دار الکتاب العراقیه، قم: مکتبه المحمدی، بی نوبت چاپ، بی‏تا)، ص ۴۲۶

[۱۷] رک: آیت الله، لطف الله، صافی گلپایگانی، منتخب الاشرفی الامام الثانی عشر- علیه السّلام-، (تهران: مکتبه الصدر، بی نوبت چاپ، بی تا)، فصل ۲، باب ۲۵، ص ۲۴۷ به بعد

  .[۱۸] « المهدی منّی اجلی الجبهه اقنی الانفه یملأ الارض قسطا و عدلا کما ملئت جوراً و ظلماً.» حافظ، ابو داود، سلیمان بن اشعث، سجستانی، سنن ابی داود، (بیروت: دارالجنان للطباعه و النشر و التوزیع، موسسه الکتب الثقافیه، چاپ اول، ۱۴۰۹، ه ق) ، ج ۲، ص ۵۰۹- ۵۱۰، ح ۴۲۸۵

.[۱۹]  « لو لم یبق من الدهر الا یوم لبعث الله رجلا من اهل بیتی یملؤها عدلا کما ملئت جوراً» همان، ص ۵۰۹، ح ۴۲۸۳

.[۲۰]  « لو لم یبق من الدنیا الایوم لطول الله ذلک الیوم حتی یبعث) الله (فیه رجلا منی (من اهل بیتی) یواطعی‏ء اسمه اسمی یملاء الارض قسطا و عدلا کما ملئت ظلماً و جوراً» همان، ح ۴۲۸۲